پوختە:

لە خوێندنەوەیەکی وردی ئەفسانە کوردیەکان،بە دیدێکی ئایین ناسی و فەلسەفە ناسی دەگەینە ئەو باوەڕەی کە زۆر شت هەبوە لە (باوەڕ و نەریت) لە ناو ئەفسانە، ئیمە بە ئەفسانەمان دەزانین،کەچی دەرکەوت ئەمانە رۆژانێک ئەرکی ئایینی بوونە-مەبەست ئایینە زەمینیەکانە-و داب و نەریتی نێو کۆمەڵ بوونەو رۆژانێ بە ئەرکی ئایینی و پیرۆزیەوە پەیڕەو کراون،وەک ناشتنی زیندوو، قوربانی کردن بۆ مرۆڤ.لەم باسەدا گەڕانەوە و پشکنینی ئەو سەرچاوانەی باسیان لە ئەفسانەی کوردی کردووە،هەندێ گێرانەوە هەن کە تێیدا باس لە خواوەندی مێینە کراوە.پاشان رێبازی بەراوردکاری کە تێیدا لێکچوون و جیاوازی لە نێوان ئەفسانەی کوردی و ئەفسانەی گەلانی دراوسێ بەکار هێنراوە بۆ تێگەیشتن لە ئەفسانەی کوردی.بۆیە لەم لێکۆڵینەوەدا هەوڵ دراوە یەکەم:لە رووی تیۆرییەوە پێناسەی ئەفسانە بکرێ و پاشان رۆڵی خوداوەند و جۆرەکانی لە ئەفسانەکاندا.هەروەها هەوڵ دراوە پێناسەی خوداوەند وەک جۆرێکی تایبەت قسەی لە سەر بکرێت بە تایبەت خواوەندی مێینە.لایەنی تیۆری بریتیە لە قسە کردن لە سەر چییەتی ئەفسانەی کوردی و تایبەتمەندیەکانی و هەروەها رۆڵی میینە تێیاندا.هاوکات باس کردن لە تایبەتمەندی مێینە لە ئەفسانە و فولکلۆری کوردیدا.

وشە سەرەکیەکان: خوداوەند, ژن(ئافرەت), ئەفسانە, ئەشکەوت, مرۆڤ, ئایین 

Abstract: Through a deep study of Kurdish myths from a religious and philosophical point of view, we found that they contain many beliefs and rituals, and they were interpreted as myths, such as the burial of the living and offering the sacrifices, where they were referred and searched for sources that talk about the Kurdish myth, in some of them talking about female goddess and then taking the form of a comparison between the Kurdish myth and the myths of neighboring peoples in terms of similarities and differences between them to understand the Kurdish myth. Through this research, first: Defining the myth theoretically and then the role of the gods and their types in the myth, as well as trying to define the gods, especially the female ones, the theoretical aspect includes the essence of the Kurdish myth and its characteristics, as well as the role of females in it with the search for female characteristics in myth and Kurdish folklore.

پێشەکی

ئەفسانە بەرهەمی خەیاڵ و یەکەم شێوازی بیر کردنەوەیە لە مێژووی هزری مرۆڤایەتییدا.باڵام ئەگەر چی ئەو شێواز بیر کردنەوەیە سادە و ساکارە،مانای قوڵ و شاراوەشی تێدایە.تا چەند مرۆڤ پێش بکەوێ پێویستی بەوەیە بیر لەو ئەفسانانە بکاتەوە.بۆیە لەم توێژینەوەدا هەوڵ دەدرێ تاوتویێ ئەفسانە بە گشتی و خواوەندی مێینە لە ئەفسانەی کوردی بە تایبەت بکرێ.لەوانەیە یەکێک بپرسێ ئایا شتێک هەیە بە ناوی ئەفسانەی کوردی چ جای خواوەندی مێینە؟هەڵبەت لای لێلکۆڵەران هێشتا وەڵامی ئەم پرسیارە بە رەهایی ساغ نەبۆەتەوە. بەڵام دەتوانین پەنجە ڕابکێشین بۆ ناوچەیەکی دێرین کە بە نیشتیمانی دایکی بیرو باوەڕە ئەفسانەیەکان دەژمێردرێت ئەویش ناوچەی میزۆپۆتامیایە.پاشان بەو پێیەی ئەم ناوچەیە بەشێکە لە جوگرافیای کوردستان و بە دڵی کوردستان دادەنرێ و هەر لە مێژەوە چەندان ئەفسانەو بیروباوەری جیاواز سەریان هەڵداوە لە ناو ئەو گەل و نەژادانەی کە تێیدا ژیاون کاریگەری هەبوە لە سەر ژیان ودیدو جیهانبینیان.

لێرەوە ئیمە دەتوانین بڵێین کوردستان جیێنشینی و زادگەی ئەفسانە جیاوازەکانە.یەکێک لەو ئەفسانە ناسراوانە ئەفسانەی مێینە واتە خواوەندە مێینەکانی وەک شاوشکا و ئەشتار و ئەناهیتا.هەڵبەت تا ئیستا لێکۆڵەرە مێژوویەکان ئەوەندەیان بۆ ئیمە باسکردووە،بەڵام ئەگەر لێکۆڵینەوەی زیاتری شوێنەوارناسی بکرێ،دەشێ شتی زیاترمان بۆ ئاشکرا بێ لەوبارەوە.ئەمەش ئەرکێکە بۆ لێکۆڵەرەوانی تر بە جێ دەهێڵین.

ڕێبازی لێکۆڵینەوە(میتۆدۆلۆجی)

رێبازی لێکۆڵینەوە لەم باسەدا گەڕانەوە و پشکنینی ئەو سەرجاوانەیە باسیان لە ئەفسانەی کوردی کردووە، هەندێک گێرانەوە هەن کە تێیدا باس لە خوداوەندی مێینە کراوە. پاشان ڕێبازی بەراوردکاری کە تێیدا لێکچوون و جیاوازی لە نێوان ئەفسانەی کوردی وئەفسانەی گەلانی دراوسی بەکار هێنراوە بۆ تیگەیشتن لە ئەفسانەی کوردی. بۆیە لێکۆڵینەوەکە بۆ دوو بەشی سەرەکی دابەش کراوە: یەکەم لە رووی تێۆریەوە هەوڵ دراوە پێناسەی ئەفسانەی بکرێ و پاشان رؤڵی خوداوەند و جۆرەکانی لە  ئەفسانە کان دا. هەروەها هەوڵ دراوە پێناسەی خوداوەند وەک جۆرێکی تایبەت قسە ی لە سەر بکرێت ، بە تایبەت خوداوەندی مێینە. لایەنی تێۆری بریتییە لە قسە کردن  لە سەر چییەتی  ئەفسانەی کوردی و تایبەتمەندیەکانی و رۆڵی مێینە تێیاندا. هاوکات لە سەر تایبەتمەندی میینە لە ئەفسانە وفۆلکلۆری کوردیدا باس کراوە.

ئایینی كوردان

 كۆنترین ئایین لە شانەدەری كوردستان بووە و ئەو ئایینە بەردەوام بووە و بە كوردستاندا بڵاوبووەتەوە و گەیشتووەتە سۆمەریەكان و ئەوانیش لەگەڵ خۆیان بردوویانەتە خوارەوە و پەرەیان پێداوە و بە دەوروبەردا بڵاویان كردووەتەوە تا گەیشتووەتە ئەوەی لە لوڕستان (گلگامشی) پاشاو پاڵەوانی سۆمەری وەك خوداوەندێك بپەرستن گلگامش یەكێكە لەو خوداوەندانەی كە لە لوڕستان و لەلای خەڵكەكەی پێشانی لای كاسییەكان، گەیشتووەتە پلەی خوداوەند[1]. ئەگەر سۆمەریەكان ئایینیان بە دەوروبەری خۆیاندا بڵاوكردووەتەوە، ئەوا نابێ ئەوەشمان لەبیر بچێ، كە لە كوردستان هاتوونەتە خوارەوە، كوردستان پاش كۆچی ئەوان بێ دانیشتوان و بێ ئایین نەبووە، هەروەها پەیوەندیشیان لەگەڵ خەڵكی كوردستان نەبڕاوە، چ بە شەڕو بە ئاشتی، ئەوەش ئەمانگەیەنێتە ئەوەی كە كوردستان، ئەگەر جێگای سەرهەڵدانی كۆنترین ئایینە، پاش ئەو سەرهەڵدانەش هیچ رۆژگارێك بێ ئایین نەبووە، هەردەم زیاتر لە ئایینێكی تێدا بڵاوبووە، كەواتە (ئایینی كوردستان) و (ئایینی كوردان) ئەگەر بگوترێ و بنووسرێ، شتێك نییە بێ بنەما، هەر ئەوەشە وای كردووە لە مێژوودا (ئایینی كورد- دین كورد) باس بكرێ، محەمەد عەلی سەجادی دەنوسێ لەناو خوداوەند و كەسایەتیە ئیلامیەكان، ئەوەی كە زانراوە (ناوی تۆی - Nazi، ناوی، كوردی- kurdi)، ئەوەی ناوی "كورد"مان بیردەخاتەوە[2].

ئەوەی ئێرە نەك هەر باسی- ئایینی كورد-مان بۆ دەكات، بەڵكە ناوی خوداوەندێكمان بۆ دێنێ، كە پێی گوتراوە- كورد- خوداوەندی كورد. هەروەها سەرهەنگی داودانی لە (324ك=935ز) لە شیعرێكدا ئاوا باسی ئایینی كوردان دەكات:

سەرهەنگ دەودان سەرهەنگ دەودان

ئەز كاناممن سەرهەنگ دەودان

چەنی ئیرمانان مەگێلم نەهەردان

مەكۆشم پەری ئایینی كوردان[3].

ئەو ئایینە كۆن و لەمێژینەی كورد لە سەردەمی زەردەشتیەتدا چاكتر ڕوون دەبێتەوە و  باس دەكرێ.

لە مێژووی تەمەنی ئایین لەكوردستان بۆ مان دەركەوت، كە پەیكەری (خوداوەندی دایك) بۆ زیاتر لە (30 هەزار ساڵ) لەوەوپێش دەگەڕێتەوە، هەر ئەو پەیكەرەشە لە بەردەوامی پەرستندا دواجار دەبێ بە (بت) و ئەوەی بۆ خوداوەندی دایك دەكرا، لە پەیكەر و ڕێوڕەسمی پەرستن بۆ خوداوەندەكانی تریش دەكراو مرۆڤیش بەردەوام بڕوای بە خودا هەبووە[4]، بەڵام خودا لە ئاینێكەوە بۆ ئایینێكی تر جیابووە لەگەڵ ئەو جیاییەشدا ئایینەكان هەموویان یەكن[5]. ئایینەكان هەموویان یەكن بەو مانایەی هەموویان باوەڕی ئایینییان هەیە و ڕێوڕەسمی پەرستنیان هەیە و شوێنی پەرستنی خۆیان هەیە و كات و ڕۆژ و ساڵ و مانگی پیرۆزی تایبەت بە خۆیان هەیە و كەسایەتی پێغەمبەر و پیاو چاكی خۆیان هەیە و دەقی لەبەركراو، یان نووسراوی خۆیان هەیە و دواجار خودا- و - خوداوەندی - تایبەت بەخۆیان هەیە- ئەگەرچی هەندێ ئایین بێ پەیامبەر و خودان، ئەو ئایینانە لە كوردستان بڵاونەبوونەتەوە- جا ئەو خوداوەندە لەسەر زەویدا مرۆڤ بەرجەستەی كردبێ، لە (بت- پەیكەر)ێك، یان ئەوەتە لە كەسایەتیەك، یان لە ئاسمان بە دوای دا گەڕابێ و لە ئەستێرە و مانگ و ڕۆژدا وێنای كردبێ، یان پێی وابووبێ لەسەرەوەی ئەم بەرچاوانەیە و بە چاوی سەر نابینرێ، یان دواجار هاتبێتە سەر ئەو باوەڕەی- خودا- ئەوەتا لەنێو دڵی مرۆڤدا، جا بە گوێرەی ئەقڵ و ئایینی مرۆڤ، خودا لە هەر جێگایەك لەو جێگایانە بووبێ، هەر خۆشی ویستووە و پەرستوویەتی و لێی ترساوە و داوای یارمەتی لێكردووە، ئەمانەش هەمووی هۆیەكی سەرەكین بۆ ئایین گۆڕیین و زۆر ئایینی، كە ئەم ڕەوشتە ئێستاش مرۆڤایەتی لێ ڕزگار نەبووە.

ئایین لە كوردستاندا خاوەنی تەمەنێكی درێژ و هەمەجۆری ئایینییە، ئەستەمە بتوانرێ، ئەم هەموو ئایینە لە لێكۆڵینەوەیەكی ئاوا بەسەر بكرێتەوە، بۆیە لێرە بەسەر زۆربەی زەمەن و ئایینەكاندا بازدەدەین و خۆمان دەگەێنینە سەردەمی ئایینی میترایی- مهرپەرستی- و لەوێوە هەڵوەستەیەكی كورت دەكەین و بە پەلە خۆ دەگەیێنینە سەردەمی ئیسلام لە كوردستاندا. لە یەكێك لەو ئایینانە ئایینی (میهر-میترا)یە، كە بە كۆنترین ئایینی گشتگیری جیهان دەژمێردرێت، سەرچاوەی ئەم ئایینە ئەو میللەتانە بوونە كە لەسەر خاكی كوردستانی ئیمڕۆدا دەژیان و خەڵكی ئەم وڵاتە بەگشتی، بەر لە هاتنی ئایینی زەردەشت زۆربەیان لەسەر باوەڕی ئایینی میترایی بوون[6].

دیارە لە ئایینی میهرپەرستی (4)- میترا دا، ڕۆژ، ڕووناكی، ئاگر پیرۆزبووە و گەیشتووەتە ڕادەی پەرستن، بە پیرۆز زانینی خۆر لای میترا ئیەكان ئەوەندە گەورەیە ڕۆژانە دووجار كرنۆشی بۆ دەبەن و سوپاسگوزاری خۆیان بۆ میترا دەردەبڕن[7].

دیارە ئەو ڕۆژ بە پیرۆز زانین و بەخوداوەند زانینە ڕیشەكەی دەگەرێتەوە بۆ خوداوەندی هەتاو- ئۆتۆ-ی سۆمەری، كە یەكێك بووە لە خوداوەندە زۆرەكانی سروشت، بەڵام لای میتراییەكان بووە بە یەكانەهێز و خوداوەند، هەر ئەو پیرۆزیەشە دەچێتە ناو ئایینی (زەردەشت) و ئەویش شوێنێكی بەرز و پیرۆز بۆ ڕۆژ و ڕووناكی و ئاگر دادەنێ، بەڵام ناگاتە ئاستی خوداوەند و پەرستن دواجار ئەو فكرەیە، فكرەی پیرۆز ڕاگرتنی ڕۆژ و ڕووناكی و ئاگر دەچێتە ناو زۆربەی ئایینەكانی دواترو بەشێوەی جیاجیا خۆی نمایش دەكات. داگیرساندنی (مۆم، چرا) لەسەر رێگاكان و شوێنە پیرۆزەكان و گۆڕستانەكان بە تایبەت لەناو مەزارگەی پیاوە پیرۆزەكاندا (داگیرساندنی مۆم لەناو كلیساكانی مەسیحیەكاندا) سەرچاوەكەیان دەگەرێتەوە بۆ میترا ئیزم[8]. هەروەها داگیرساندنی مۆم و فتیل و چرا لە لالەش لای ئێزیدییەكان، ئەویش هەر پەیوەستە بەو ریشەوە، هەرچەندە ڕای وا هەیە، كە ئیزەدی ڕیشەی كۆنە و بۆ سەردەمی سۆمەرییەكان دەگەڕێتەوە، بەڵام هەر چۆنێ بێ ڕووناكییە و پەیوەستن بە یەكەوە، لە بارەی كۆنی ئایینەكانەوە بۆ زەردەشتیش رای جیاواز هەیە، كە زۆر كۆنەو ئەو مێژووە ناسراوەی سەدەی حەوتەم و شەشەمی پێش زایین میژووێكی یەكانە نیە گەلێ سەرچاوەش هەن كە (ژیانی زەردەشت) دەبەنەوە بۆ 6000 و 5000 و 4000 ساڵ پێش زایین[9].

هەروەها هەن كە باوەڕیان وایە مێژوو زیاترلە زەردەشتێكی بە خۆیەوە دیوە، ئەگەر زۆری ئەو زەردەشتـانە شتێكی گۆماناوی بێت، ئەوا زۆری ئایین لە كوردستان شتێكی بەرچاوە دینی خەڵكی كورد و  كورد خەڵكێكی دین باوەڕن، لەپێش ئیسلام، ئەو خەڵكە میهرپەرست بوون و پاشان بوونە زەردەشتی و لە سەردەمی ساسانیەكان سەرەڕای ئایینی زەردەشتی، ئایینی مەسیحی و مانەوەی و مەزدە كێش لەنێو كوردان هەبوو، هەریەك لە وانە خەڵكی خۆی هەبووە[10].

ئەگەر پێش ئیسلام كوردستان ئەو هەموو ئایینەی هەبووە، ئەوا بە ئیسلام بوونی زۆربەی كورد، نەتوانرێ ئایین و ئاینزاكانی تری كوردستان بسڕێتەوە، دیسان چیرۆكی ئیسلام بوونی كورد، چیرۆكێكی زانراوە و سەرچاوەی زۆر و گرنگی هەیە.

میژووی ئایینی کورد

کورد وەکو میللەتێک،وەک هەر شتێکی تری خۆی مێژووی ئایینی خۆشی هەیە،بەلام ئەم ئایینە کامەیە ولە چ سەردەمێکدایە؟بۆ وەڵایە ئەم پرسیارە باشتر وایە سەرەتا بپرسین! لە چ کاتێکەوە مرۆڤ لە کوردستاندا دەژی؟ زاناکان زنجیرە چیاکانی زاگرۆس بە نێوەندێکی گرنگی پێگەیشتنی میللەتی کورد دەزانن!

 ئەوەی زانراوە بە شێوەی لێکوڵینەوەی زانستی بەر لە(٦٠٠،٠٠٠ ساڵ)[11] پێش زایین جۆرێک لە مرۆڤ لە زنجیرە چیاکانی کوردستان ژیاوە لەوەش بەدواوە بەردەوام مرۆڤ بە شێوەی جیاجیا ژیاوە، وە هیچ قۆناغێک نییە لە مێژوو تێیدا باس لەوە بکات کە پاش شەش سەد هەزار ساڵ پێش زایین کوردستان،یا زنجیرە چیاکانی زاگرۆس بی مرۆڤ بووبێت، بەرهەمی ئەو بەردەوامیەش پێگەیشتن و دەرکەوتنی میللەتی کوردە،لە نێو ئەم ماوە دوورو درێژە زۆر شوێن هەن لە کوردستان لە نێو زنجیرە چیاکانی زاگرۆس خاڵی گەشی و ئاوەدانی بوون، لەوانە ئەشکەوتی ناوداری (شانەدەر) کە لێکۆڵینەوەکان دەڵێن، بەر لە ١٢٠،٠٠٠هەزار ساڵ پێش زایین مرۆڤ لەو ئەشکەوتە ژیاوەو تیایدا ‌‌‌‌‌حەوت ئێسکبەندی مرۆڤ دۆزراوەتەوە، کە تەمەنی ئەم ئێسکبەندانە بۆ ٦٠ تا ٦٥ هەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، لە وردەی لێکۆڵینەوە لەم دەستە ئێسکبەندە زۆر شتی گرنگ دەرکەوتوە، هەر بۆیە ئەلکساندەر ئەلفریدۆ ڤیچ دەلێ: (ئەشکەوتە بە ناو بانگەکەی "شانەدەر" لە شاخەکانی کوردستان وەک ئارشیفێکی نایابی پاراستنی شوێنەواری شارستانی ،مێژووی مرۆڤایەتییە بە درێژایی (١٠٠،٠٠٠)[12]. شانەدەر نەک هەر بۆ کوردستان بۆ مرۆڤایەتیش زۆر گرنگە و تەمەنەکەشی بۆ پاراستنی ئەرشیفی نایابی شارستانی مرۆڤایەتی لە ٦٥ هەزار ساڵ تەمەنی ئێسکبەندەکانیش کۆنترە، ئەو ئەرشیفە کۆن و گرنگەی مرۆڤایەتی و کوردستان، جگە لە بەڵگە گرنگەکانی تر بەڵگەی بوونی(ئایین)یشی بە شێوە سەرەتاییەکەی تێیدا دەستکەوتووە،

ئەمەش کۆنترین مێژووە لە جیهان کە زاناکان بە لێکۆڵینەوە بیسەلمێنن: ئەو سەلماندنەش لە لێکۆڵینەوەی ورد و باریکی هەموو لایەنەکانی ئەم ئیسکبەندانە لە لایەن پسپۆرانەوە ساغ بووتەوە، عە بدولرەقیب یوسف دەڵێ: (بیری ئایینی لە شورەی کەوانەیی و لە گۆڕی مردوانی ئەشکەوتی شانەدەر، ئەوانەی کە گوڵ لە سەر جەستەیان دانرابوو، هەروەها لە چەرموو پەیکەری (خواوەندی دایک) کە لە قۆر دروست کراوە،یەکەم پەرستراوە لە کوردستان لە چەرموو)[13]. هەر ئەو ئێسکانەی ئەشکەوتی شانەدەر- ئەوانەی گوڵ لە سەر جەستەیان دانرابوو-  زاناکان بە وردی خوێندویانەتەوە لە ئەنجامدا گەیشتوونەتە ئەو باوەڕی کە ئەشکەوت نشینەکانی(شانەدەر) پێش ٦٥ هەزار ساڵ جۆرە باوەڕێکی ئایینی سەرەتاییان هەبووە،لە بەر ئەم هۆکارانە:

یەکەم:مردوەکان بە کۆمەڵ نێژراون و ئەوەشیان بەو مانایە لێک داوەتەوە، کە ئەوان بڕوایان بە زیندوو بوونەوەی هەبوە،بۆیە پێکەوەیان ناشتوون تا پێکەوەش زیندووببنەوە.

دووەم:جۆری ناشتنەکەی هەر یەکێک لە مردوەکان،لە شێوەی منداڵە لە زگی دایکی،ئەمەش واتا مردوو کە دەمرێ دەچێتەوە نێو زگی خاک،زگی دایکی.

ئەم دوو خالە ش هەر دووکیان بە بیری ئایینی دەچن،چونکە یەک لە نیشانەکانی-بیرۆکەی-ئایینی هەڵسووکەوتە لەگەڵ- مردوو-هەر بۆیە هیچ ئایینێک نییە رێورەسمی تایبەتی خۆی نەبێ بۆ شاردنەوەی مردوەکانی،ئەم جۆرە ناشتنەش، کە شانەدەریەکان مردووی خۆیان پێ شاردووتەوە،کۆنترین و رێک ترین ناشتنی مردووە لە مێژوودا،کە مرۆڤ مردووی خۆی ناشتبێ،هەروەها کۆنترین ناشتنە کە لە سەر ڕێوڕەسمی جۆرە(یایین)ێک مردوو شاردرابێتەوە،با ئەو ئایینەش هێشتا تەواو پته وو سیستماتیک نەبووبێ (چونکە ئایینەکانی پێش مێژوو  کێشە ی پێنەگیشتن و دەرنەکەوتنی ڕەنگ و ڕووی تایبەت و قایم نەبوونی تان و پۆیان هەبوو)[14].

جا ئەم جۆرە بیرۆکە ئایینیە لە کن شانەدەر نیشینەکان-بە پێ لۆجیکی ژیان-دەبێ پێشکەوتن و گۆڕانی بە سەردا هاتبێ،ئەوەش ئەوە دەسەلمێنێ کە بەر لە ٦٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا بیرۆکەی ئایین لە (شانەدەر-کوردستان) سەری هەڵداوە،پاش ئەو مێژووە،پاش ئەو مێژووە، ئەو پەیکەرەیە کە پەیکەری دایکە بۆ(٣٠ هەزار ساڵ) پێش ئێستا دەگەرێتەوە: (پەیکەرێکی بچووکی بە شێوەی روو ولا کەڵەکە،بۆ خوداوەندی دایک،لە سەردەمی ئورگنیشیەوە، پێش نزیکەی (٣٠،٠٠٠) ساڵ کە بە وردی سەیری سەر سنگ و زگ و نێکی بکەی، ئەوە دەردەخات کە گرنگی بە ئەندامەکانی منداڵ بوون دراوە)[15].

کە ئەم پەیکەرە بچووکەی- دایک خوداوەند- دەبێ بۆ پەرەستن دروست کرابێ،هەروەها لە دەوروبەری گوندی(نەمرکێ)ی نزیک شاری (دهۆک) لێکۆڵەر(ستیڤان کۆزفسکی)و دەستەکەی لە ساڵی ١٩٨٥، لە ئەنجامی پشکنین زۆر شتیان بۆ ڕوون دەبێتەوە، یەک لەوانە: لە گوندی نەمرکێ(چەند پەیکەرێکی جۆراوجۆر دۆزراوەتەوە،ئەگەر دروستکردنی پەیکەرەکان نیشانەی پێگەیشتنی هونەر بێ،ئەوا مانای پەیکەرەکان،مانایەکی ئایینی و ئەفسانەییە)[16]. ئەو گوندەش تەمەنی بۆ (١٠ هەزار ساڵ)پێش ئێستا دەگەڕێتەوە،ئەمانەش ئەوە دەردەخەن کە لە کوردستان بێری ئایینی هەر زوو واتە(٣٠ هەزار ساڵ) پێش ئێستا (خوداوەند)ی خۆی لە شێوەی (مرۆڤ)وێنا کردووە،ئەم مرۆڤەش مرۆڤی (دایک)ە کە (ژن)ە.دواتر سۆمەریەکان پەرە بە بیری خوداوەند لەشێوەی مرۆڤ دەدەن(وێنەی بەرجاوی خوداوەندی سۆمەریەکان،لە سروشتەوە سەرچاوە دەگرێ، سۆمەریەکان سروشتیان بە شێوەی مرۆڤ خستە بەر چاو لە باشوری عێراق،ئەو میراتی خوداوەندی دایک پەرەستنەشیان،کە خوداوەندی سروشتە لە باکوری-کوردستان-م-ی-عێراق وەرگرتووو)[17]. چونکە دەرکەوتووە، سۆمەریرکان،کە چوونەتە خوارەوە، وەک هه ر شتێکی تر لە شارستانیەتەکەیان،ئاینیشیان لەگەڵ خۆیان بردووە ئایینیش پێشینەیەکی دوورو درێژی هەبووە،هەروەها وەکو زانراو،ئایینی خۆیان لە سروشتەوە وەرگرتووە،هەر بۆیە دەبینین (دایکە خوداوەند لای سۆمەریەکان کە ماناکەی-پڕ بە وشە-دەکاتە "شاژنی چیا")[18] گومانی تێدا نییە ئەو ناوەی خوداوەندی دایک لە پێش چوونە خوارەوەیان،بەم ناوە ناساندووە،مەبەستیشیان لە وشەی چیا راستەو خۆ چیاکانی کوردستان بووە.

ئەوەش بەشێکە لە (ئایینی سۆمەریەکان) ئەو ئایینەی کە خزعە لی ئەلماجدی دەنوسی: (ئایینی سۆمەریەکان،ئەو،(تۆ)یە بوو کە درەختی ئایینەکانی هەموو جیهان لێ دەرکەوت)[19].ئەگەر ئایینی سۆمەریەکان لە سەر قسەی خەز عەلی ئەلماجدی تۆی درەختی هرموو ئایینەکانی جیهان بئ،ئەوا ئەو(تۆ)یا لە (شانەدەر)ەوە هاتووە،هەر خۆشی پێشتر نووسی-خوداوەندی سۆمەری لە خواری عێراق،پاشماوەی خواوەندی باکوری-عێراق-کوردستان-ە-م.ئەو خوداوەندی دایکە بە بەڵگەی زۆرەوە لە کوردستانەوە چووەتە خوارەوە (پەیکەری ئەو دایکە خوداوەندەی کە ساواکەی شیر دەدات و لە سەر هەر دوو شانی شتێکی وەکوو گوڵە تۆ-دیارە،لە خوارووی عێراق دۆزرایەوەو بۆ نزیکەی (٦٠٠٠ هەزارساڵ) دەگەڕێتەوە)[20]. کە دور نیە ئەو خوداوەندە-وەک پەیکەر لە کوردستان سۆمەریەکان لەگەڵ خۆیان بردبێتیانە خوارەوە،چونکە وەک پێشتر باسمان کرد،سۆمەریەکان لە کوردستان ئاینیان هەبووە،هەڵبەت کە چوونەتە خوارەوە،ئەو ئایین و خوداوەندەیان لەگەڵ خۆیان بردووە،وەک زۆر شتی تریشیان لەگەڵ خۆیان بردووە،بە تایبەت ئەم خوداوەندە لەوە دەچێ خواوەندێک بێ پەیوەندی بە سروشتی چاندنەوە هەبێ،وەکوو باسمان کرد سەر شانی خوداوەندەکە گولە تۆ-ی لەسەر بوو،ئەوەش دەرکەوت کە کشتوکاڵی دێمی کوردستان،سۆمەریەکان لە خواروو کردوویانەتە کشتوکاڵی ئاودێری،چۆن لە هەموو ڕووەکانەوە سۆمەریەکان لە خواروی عێراق گۆڕانێکی زۆریان بە سەردا هات و پێشکەوتن،هەر ئاواش (باوەڕی ئایینی سۆمەریەکان پێشکەوتنێکی گەورەی بە خۆیەوە بینی،هەر لە هەزارەی چوارەمی پێش زاینەوە،تا ئەوەی لە کۆتایی هەزارەی سێیەمی پێش زایین گەیشتە شێوەی پتەوی خۆی)[21]. هەر لەو سەردەمەدا-واتە هەزارەی چوارەمی پێش زایین-(شێوەی پەیکەری خوداوەندی دایکی تەپە گەورە دەبینین کە هی سەردەمی عەبیدە)[22].ئە و گۆڕان و پێشکەوتنەی ئایین لە کوردستان و سۆمەر،کە هەردووکیان تەواوکەری یەکترن وبەتایبەت سۆمەریەکان،جگە لەوەی لە کوردستانەوە چوونەتە خوارەوە،لە ڕەگەزیش لە هەموو نەتەوەیەک زیاتر لە کورد نزیکن،یەکئ لە لێکۆڵەرەوەکان دەنوسئ (نابێ بلێین کورد،سۆمەرین،بەڵکو دەبێ بلێین  سۆمەریەکان کوردن)[23]ئەو سۆمەریانەی کە شارستانیەتێکیان دامەزراندوو لە هەموو پێکهاتەی ئەو شارستانیەتەدا داهێنەر بوون (لەگەڵ دەرکەوتنی شارستانیەتی سۆمەریەکان و داهێنانی نووسین لە سۆمەر نزیکەی (٣٢٠٠پ.ز) سیستەمی ئایینی و زانستی و کۆمەڵایەتی و سیاسی نوێ پێکهات)[24].زاناکان زۆریان لە سەر ئەوە نووسیوە کە (ئایین و ئەفسانە) پێکەوە سەریان هەڵداوە،یان ئەوەتا ئیین و ئەفسانە لە سەرەتادا هەردووکیان یەک شت بوون. (ئەوەی کە لە سەرەتای ئایینەوە پئ دەگەین،یان کۆنترین شێوە لە شێوەکانی ئایین،ئەوە ئەفسانەیە)[25]. ئەو ئایین و ئەفسانەیەش لە کن سۆمەریەکان کۆن و هێندە بەرچاوو دەولەمەندو تێکەڵە،لە جیهاندا بئ هاوتایە،هەر بۆیەکە لێکۆڵینەوە لە سەر ئایینی کۆنی سۆمەریەکان دەکرێ،لە هەمان کاتدا ئەو لێکۆڵینەوەیە،لێکۆڵینەوەیە لە سەر ئەفسانەی سۆمەریەکان.

- پێناسەی ئەفسانە

لە لایەنی تیورییەوە چەمكی ئەفسانە چەندین پێناسەی جیاواز هەیە، بۆیە لێرەدا چەند پێناسەیەكی جیاواز دەخەینەڕوو و دواتر لە كۆی ئەو پێناسانە پێناسەیەكی گشتی وەردەگرین بۆ ئەم توێژینەوە. پێش ئەوەی پێناسەكان باس بكەین، دەبێ واتای وشەی "ئەفسانە" لە ڕووی زمانەوە لێك بدەینەوە. "وشەی ئەفسانە (متولۆجیا - Mythology) لە زمانی یۆنانیەوە هاتووە كە لە دوو بڕگە پێكهاتووە: میتۆس، واتە چیرۆكی خواوەند و پاڵەوان، هەروەها بەشەكەی تریش لە وشەی لۆگی زانینەوە هاتووە")[26]. هەروەها لە پاڵ ئەوەی ئەفسانە چیرۆكی خواوەند و پاڵەوانەكانە هاوكات بەسەرهاتی مێژوویی و باس لە چیرۆكی دروستبوونی جیهان و مرۆڤە لە گەردوندا[27]. لەبەرئەوە ئەفسانە بریتییە لە هەوڵی مرۆڤ بۆ تێگەیشتن لە گەردوون و دیاردەكانی و پاشان لێكدانەوەیان لۆ فۆرمێكی تایبەت دا كە چیرۆك و گێڕانەوەیە لە داستانەكاندا.

هاوكات دەتوانین بڵێین ئەفسانە "دەربڕینی خولیا و ئەندێشەی پەستاوتوو (پەنگخواردووی) دەروونی مرۆڤە لە شێوەی بابەتێكدا كە ئامانج لێی كەمكردنەوەی ترس و دوودڵی مرۆڤە لە جیهانێكی پان و بەریندا بەرامبەر هەر هەرەشە و مەترسییەك كە بەرەو ڕووی دەبێتەوە"[28]. ئینجا ئەو دیاردانە یا هەڕەشە سروشتیەكان بن وەك هەورە بروسە و زریان و باوباران، یا بەهۆی مرۆڤەوە بێ وەك برسێتی و قاتوقڕی هەتا جەنگ و شەروشۆڕ. كەواتە مرۆڤ ئەفسانەی وەك "جۆرێك لە راڤەكردن و درككردن بە نهێنی گەردوون و جیهان بەكارهێناوە، بۆ نموونە كاتێك مرۆڤ لە تاریكی ترساوە، ڕووناكی خۆشویستووە و پەرستوویەتی"[29].

ئەمە ئەو ڕاستیە دەردەخات كە مرۆڤ هەمیشە ئەفسانەی وەك وەڵامێك داناوە بۆ پرسیارەكانی سەبارەت بە ژیان و گەردوون، لەبەر ئەوەی زانست لە سەردەمە مێژووییە دێرینەكاندا هێندە پێش نەكەوتبوو، بۆیە ئەفسانە وەڵام بووە بۆ مرۆڤ. لێرەوە دەكرێ بوترێ ئەفسانە جۆرێكە لە هۆشیاری كۆمەڵایەتی مرۆڤ كە باس لە نهێنییەكانی ژیان و جیهان دەكات[30]. ئیدی لەپێناو تێگەیشتن لە دیاردە و جیهان مرۆڤ باوەڕی كردووە بە لێكدانەوەی ئەفسانەكان. ئەمە كاتێ بووە كە زانست لەو سەردەمەدا سەرەتایی و نەیتوانیوە وەڵامی دڵەڕاوكێكانی مرۆڤ بداتەوە(٥٦٣)[31]. لەبەر ئەوە مرۆڤ هانای بردۆتە بەر بیركردنەوەی ئەفسانەیی، ئەگەرچی لە ئێستادا زانست ئەو وەڵامانە بە سەرەتایی و سادە دادەنێت.

لە فەرهەنگی فەلسەفی "رۆزنتاڵ" دا بەو جۆرە پێناسەی ئەفسانە کراوە: "فۆلکلۆری میللیە. کارڵ مارکس پێ وایە ئەفسانە زاڵ بوە بە سەر هێزەکانی سروشت کە دواتر زاڵ بوونە هەقیقەتە (زانست) بە سەر ئەفسانەدا دروست نەبێ".پێوەری رەوشتی "ئەفسانە نمایش کردنی هۆنەری شیعر ئاستە بۆ سروشت "[32]. هەروەها لە فەرهەنگی فەلسەفی جمیل سلیبا وا پێناسە کراوە:"قسە یەک کە بێ بنەماو بناغە بێ[33] .هەڵبەت لە ئینسیکلۆپیدیای"لالاند" دا هەمان بۆ چوون هەیە سەبارەت بە چەمکی ئەفسانە.

بەڕای "فراس سەواح" توێژەر بواری ئەفسانەناسی، ئەفسانە بریتییە لە "چیرۆكێكی كۆن كە تێیدا بوونەوەرە سەرو سروشتییەكان (واتای ئەوانەی هێزیان لە بوونەوەرە سروشتییەكان زێترە) ڕۆڵی سەرەكی تێدا دەبینن. كەواتە ئەفسانە چیرۆكێكی پیرۆزە كە هەڵگری قووڵیێەكە كە پەیوەستە بە گەردوون و ژیانی مرۆڤەوە"[34]. بە مانایەكی تر مرۆڤ پەنای بردۆتە بەر ئەفسانە وەك جۆرێك لە راڤەكردن و دەرككردن بە نهێنی گەردوونی بەكارهێناوە، بۆیە دەتوانین بڵێین ئەفسانە بریتییە لە "داستانی گەلێك بەبێ بیركردنەوەیەكی قوڵ سەرهەڵدەدات تێیاندا هێزێكی سروشتی فۆرمی كەسێك وەردەگرێت، ڕەفتار و هەڵسوكەوتی ئەو هێزە سروشتییە مانایەكی تایبەتی بەو گەلە ئەبەخشێت"[35]. هەڵبەت بەڕای هەندێك لێكۆڵەری تر، ئەفسانە هیچ نییە جگە لە چیرۆكێكی خورافی كە مرۆڤی سەرەتایی لە چاخە كۆنەكاندا هۆنیویەتەوە بەپێی خەیاڵ و ئەندێشە لاوازەكانی ویستوویەتی شرۆڤەی بوون و جیهان بكات[36].

كەواتە لەبەر ڕۆشنایی ئەو پێناسە جیاوازانەوە بۆ ئەفسانە دەتوانین بڵێین، ئەفسانە بریتییە لە هەوڵی مرۆڤ بۆ تێگەیشتن لە گەردوون و دیاردەكانی نێو سروشت  كە دواجار لێكدانەوەیان لەو ڕووەی چ كاریگەری لەسەر ژیانی هەبێ[37]. لێرەوە راستە ئەگەر ئەفسانە جۆرێكە لە هۆشیاری و ئاگایی كۆمەڵایەتی مرۆڤ كە باس لە نهێنی بوونەوەر و جیهان و گێتی مان بۆ دەكات لە شێوەی داستان و چیرۆكدا [38]. بۆیە ئەفسانە یەكەم شێوازی ڕۆشنبیری و ئاگایی ڕۆحی مرۆڤە[39]. بۆیە دەكرێ لە كۆی پێناسەكان بگەینە ئەو پێناسە ئیجرائیانە كە ئەفسانە بریتییە "لە تێگەیشتن و راڤەكردنی مرۆڤ بۆ سروشت و جیهان. كەواتە ئەفسانە قسەكردنە لەسەر نهێنی ئەو شتە شاراوە و هەندێك جاریش قەدەغەكراوانە كە خەڵكی ئاسایی ناتوانی بیكات و هەمیشە لە خەیاڵ و بیركردنەوەیدایە. مەرج نییە شتە قەدەغەكراوەكان هەر حەز و ئارەزووەكانی مرۆڤ بن، بەڵكو جاری واش هەیە شتە تێكدەرەكانە".

- جۆرەكانی ئەفسانە

ئەگەرچی ئەفسانەكان لە ناوەڕۆكدا باسی داستانی پاڵەوانێتی و كێشەیەك دەكەن، بەڵام جۆراوجۆرن لە شێواز و گێڕانەوەی بەسەرهاتەكاندا. لەبەر ئەوە دەتوانین بەم شێوە جۆرەكانی ئەفسانە دەستنیشان بكەین:

یەكەم: ئەفسانەی نەریت و بۆنە ئایینییەكان: ئەم جۆرە ئەفسانەیە بریتییە لە دەربڕینێكی زارەكی بۆ نەریت و بۆنە ئایینەكان لە كاتی گێڕانی ڕێوڕەسم و سروتەكاندا. بۆ نموونە لە بۆنەیەكی ئاییندا مرۆڤ بە سۆز و كاریگەر باسی دەكات و دەیگڕێتەوە بۆ چەسپاندن و بەهێزكردنی باوەڕ سەبارەت بە دیاردەكانی بوونەوەر[40]. دیارە ئەم جۆرە ئەفسانەیە پێویستە تا مرۆڤ بۆنە ئایینییەكان لەبیر نەكات و هەمیشە یادیان بكاتەوە.

دووەم: ئەفسانەی گەردوونی: هەمیشە مرۆڤ هەوڵیداوە لە چۆنیەتی و سەرەتای دروستبوونی گەردوون تێبگات. بۆ نموونە ئەفسانەی بابلی باس لە چۆنیەتی دروستبوونی گەردوون، واتە ئاسمان و ئەستێرە و هەسارە و زەوی دەكات. هەروەها باسی لە چۆنیەتی دروستبوونی مرۆڤ لە زەوی و دونیادا باسكردووە. ئەمەشە لەبەرئەوەی مرۆڤ بەردەوام هەوڵیداو بەدوای شتە نەزانراو و نەناسراوەكاندا بگەرێت. كەواتە ئەم جۆرە ئەفسانە باس لە مەتەلی ژیان دەكات.

سێیەم: ئەفسانەی هێمایی: ئاشكرایە كە مرۆڤ زیندەوەرێكی كۆمەڵایەتییە، بۆیە بەهۆی ئەفسانەوە دەیەوێت باس لە ژیانی كۆمەڵایەتی ڕۆژانەی خۆی بكات[41]، لەبەرئەوەی ئەم جۆرە ئەفسانەیە لە جۆرەكانی تری ئەفسانە پیشكەوتووترە، چونكە خۆی نابەستێتەوە، تەنها بە باسكردنی گەردوون و سروشتەوە نییە، بەڵكو باس لە مرۆڤ و ژیانی و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی دەكات. لەبەر ئەوە بە ئەفسانەیەكی كۆمەڵایەتی دەژمێردرێ. چوارەم: ئەفسانەی قارەمانێتی خواوەندەكان: جیاوازی ئەم ئەفسانەیە لەگەڵ ئەفسانەكانی تر لەوەدایە كە لەم ئەفسانەدا خواوەندەكان ئادەمیزادن. واتە لە بەرگ و شێوەی مرۆڤدان[42]. جیاوازی ئەم جۆرە لە ئەفسانەكانی تر لەوەدایە كە لەم ئەفسانەدا كە پاڵەوانەكانی ئادەمیزادن هاوكات ئاوێتەن بە خوداوەندێ، بەڵام لە چەشنەكانی تردا پاڵەوانی سەرەكی خوداوەندەكانن، چونكە لە ئەفسانەكانی تردا خوداوەندەكان خەریكی بەڕێوەبردنی كاروباری جیهان بوون، لە كاتێكدا لێرەدا قارەمان و پاڵەوانەكە لە لایەكەوە سیفەتی خواوەند و لەلایەكی ترەوە مرۆڤە لەسەر زەوی. بۆنموونە: ئەفسانەی گلگامێشی پاشای بابل.

لە كۆتایی ئەم بەشە تیۆرییەدا، دەتوانین بڵێین ئێمە هەوڵمان دا چەند لایەنێكی تیۆریی، ئەفسانە لە ڕوانگەی پێناسە جیاوازەكانی و جۆرەكانیەوە شرۆڤە بكەین وك سەرەتا و پێشەكییەك بۆ ناوەڕۆكی توێژینەوەكە. ئامانج لەمەش تەنها دەرخستنی ڕۆڵی خواوەندی مێینە لە ئەفسانە بەگشتی و ئەفسانەی كوردی بە تایبەتی.

ئەفسانەی كوردی:

ئەفسانە میراتێكی كولتووری و نەتەوەیی بەهادارە كە لەناو زۆربەی هەرە زۆری میللەتانی جیهاندا بایەخی پێدراوە. كورد وەكو میللەتێكی دێڕینی سەر گۆی زەوی خاوەن كولتوور و شارستانییەتێكی یەكجار كۆنە و بەشێوەی جیاجیا هەوڵی تۆماركردن و گواستنەوەی ئەم شارستانییەتەی بۆنەوەكانی دواڕۆژ داوە. پاراستنی دەسكەوتە نەتەوەیی و مێژوویی و كولتوورییەكانی هەموو میللەتێك لە جیهانی پێش شارستانییەتدا، لە ڕێگەی تۆماركردنی بەسەرهات و ڕووداوەكان بووە. یەكێك لە ئامرازەكانی تۆماركردنی ئەم سەربردە مێژووییە دێرینانە ئەفسانە بووە.

ئەفسانەی كوردی بەشێكە لە میراتی كولتووری و نەتەوەیی گەلی كورد كە هەندێ لەم میراتە كولتوورییە بە درێژایی مێژوو بەشێوەی سەرزاری و دواتریش بەشێوەی نووسراو پارێزراوە. ئەفسانە و ئایین پەیوەندییەكی دوور و قووڵی مێژووییان لەگەڵ یەكترییدا هەیە و وەها لەناو یەكدا تواونەتەوە كە زۆرجار هەر بە یەك دادەنرێن، بۆیە ئایین - مەبەست ئایینی كوردە- بە یەكێك لە چاوگە گرنگەكانی ئەفسانەی كوردی دادەنرێت. كۆنترین ئایین كە بە شێوەیەكی ڕوون پیشاندەری بیروباوەڕ، كولتوور، تێڕوانین و جۆری بیركردنەوە و مێژوو و جوگرافیای كورد بێت، بێگومان ئایینی زەردەشتییە. ئەمە سەرەڕای ئەوەیە كە زۆر ئایینی تر لە پێش ئایینی زەردەشتی لەناو كورددا باوبوونە، بەڵام هیچ كامیان بە ڕادەی ئەم ئایینە پیشاندەری ژیانی ئەفسانەیی، ئایینی و مێژوویی كورد نین. دەقە پیرۆزەكانی ئایینی زەردەشتی لەناو كتێبی ئاڤێستا و دەقە پەهلەوییەكاندا پارێزراون. بە نووسینەوە و كۆكردنەوەی بەشەكانی ئاڤێستا لە سەردەمە جیاجیاكاندا، بۆ یەكەمجار بەشیك لەئەفسانەی میللەتی كورد لە شێوەی سەرزارییەوە گۆڕا و شێوەی نووسراویان وەرگرت[43].

ئەفسانەی كوردی خاوەن تایبەتمەندی خۆیەتی و بەهۆی ئەم تایبەتمەندییانەوەیە كە ئەفسانەی كوردی شوناسێكی تایبەت و سەربەخۆ وەرگردەگرێت. ئەم تایبەتمەندییانە لە چوارچێوەی پێكهاتەی ئەفسانەی كوردییەوە دەستنیشان دەكرێن. سەرجەم دەقە ئەفسانەییەكانی كوردی بەسەریەكەوە، پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی پێكدێنن كە ڕەگ و ڕیشەیان لە مێژووی شارستانییەتی كورددا داكوتاوە. ئەم دەقە ئەفسانەییانە لە قۆناغە جیاجیاكانی ژیانی مرۆڤی كورد پەیدابوونە و پەیوەستن بە جۆری بیركردنەوە و ژیانی مرۆڤی كوردەوە.

تێڕوانینی مرۆڤی كورد لە سەردەمە زووەكان، سەبارەت بە جیهان، بوون، خودی مرۆڤ خۆی و سرووشتی دەوروبەری، تێڕوانینێكی ئەفسانەییانە بووە، لە تێڕوانینی ئەفسانەییدا (جیاوازی لە نێوان خەیاڵ و واقیعدا بەدی ناكرێ. لە بیركردنەوەی ئەفسانەییدا هەموو ئەو شتانەی كە بشێن ڕووبدەن بە بابەتێكی واقیعی دادەنرێ[44]ئەم تێڕوانینە ئەفسانەییانە لەسەردەمی خۆیان بە واقیع دانراون; ئەم واقیعانەی ناو كۆمەڵگەش لە ڕێگەی ئەفسانەبێژییەە تۆمار دەكران و لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر دەگواسترانەوە. كەواتە بە دیاردەكەوێ لە سەردەمە كۆنەكانی زانینی -معریفە-ی مرۆڤایەتیدا (جیاوازییەك لەنێوان بیركردنەوە و ئەفسانەسازییدا بەدی ناكرێت و مرۆڤ لە ڕێگەی هزری ئەفسانەییەوە بیری كردۆتەوە.)[45] لە قۆناغە جیاجیاكانی مێژووی مرۆڤایەتیدا مرۆڤی كورد توانیویەتی بە هزری ئەفسانەیی كە هەڵقوڵاوی خەیاڵ و تێڕوانین و جیهانبینی ئەوبووە، لە ڕووداوەكانی سەردەمی خۆی بدوێ و هەوڵی ڕاڤەكردنیان بدات; لەم كاتەدا ئەفسانەسازیی كردووە و بە پەرۆشەوە چیرۆكی بەسەرهاتو ئەزموونی ژیانی خۆی بە سینگی نەوەكانی و دواتر سپاردووە، لێرەوەیە كە ئەفسانە ڕۆڵی مێژوو دەبینێت، ئەویش مێژوویەكی پیرۆز.

كەواتە پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی خۆی لە قۆناغە جیاجیاكانی تێڕوانینی ئەفسانەیی و ژیانی مێژوویی كورددا دەبینێتەوە، بۆیە (د. مەولود ئیبراهیم) قۆناغەكانی ئەفسانەی كوردی بە ژیانی مێژوویی مرۆڤی كوردەوە دەبەستێتەوە و بەم پێیە ئەفسانەی كوردیی دابەشی سەر ئەم سێ قۆناغە جیاوازەی خوارەوە دەكات:

١- قۆناغی ئەشكەوت

٢- قۆناغی گوند

٣- قۆناغی شار[46] ئەم دابەشكردنە تا ڕادەیەكی زۆر زانستییە، چونكە تێڕوانین و خواست و شێوازی دابینكردنی خۆراك، كار دەكەنە سەر شێوازی تێڕوانینی ئەفسانەیی. دواجار جیاوازی تێڕوانینی ئەفسانەیی، جیاوازی ئەفسانەسازیی لێدەكەوێتەوە و بەم پێیە جۆری ئەو ئەفسانانەی لەم سێ قۆناغەدا دروست دەبن لەگەڵ یەكتری جیاواز دەبن; بەڵام نابێ ئەوەش لەبیر بكەین كە هەر كام لەم قۆناغانە لە پڕێك كۆتاییان پێنەهاتووە و قۆناغەكەی تر دەستی پێنەكردووە. مرۆڤی كورد هاوكات لەگەڵ ئەوەی لەناو ئەشكەوتداژیاوە ڕەنگە لە ناوچەیەكی تری كوردستان یان لە هەمان شوێن لە گوند یان لە شاردا ژیابیت. "ئەوەش بەو واتایە نییە كە ئەم قۆناغانە تەواو لێكجیان و دیوارێك لە نێوانیاندا هەیە، نا... نەخێر بەڵکو بەردەوامییەك لە قۆناغەكاندا هەیە و لە گەرمەی هەر قۆناغێكدا، كەم و زۆر قۆناغەكانی تر ئامادەن"[47]كەواتە دەكرێ قۆناغەكانی ئەفسانەی كوردی بە گوێرەی تێڕوانینە ئەفسانەییەكانیش دابەش بكرێ. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵدراوە ئەفسانەی كوردی دابەشی سێ قۆناغی جیاواز بكرێ كە بریتین لە:

١- ئەفسانەی قۆناغە بەراییەكان

٢- ئەفسانەی قۆناغی ناوەڕاست

٣- ئەفسانەی قۆناغی نوێ

لە قۆناغە بەراییەكانی ئەفسانەی كوردییدا، مرۆڤی كورد بەپێی پێویستی و ژینگە و خواستی دەروون و تێڕوانینە ئەفسانەییەكانی، كۆمەڵێك ئەفسانەی ئەفراندووە. وردە وردە ئەم ئەفسانانە جێگیر بوونە و دۆخێكی پیرۆزیان وەرگرتووە. ئەفسانەكان ساڵانە لە رۆژی تایبەت لە شوێنێكی پیرۆز و لەلایەن خەڵكەوە، لە قاڵبی ڕێوڕەسمی جۆراوجۆر دووبارە دەكرێنەوە و بەرز و پیرۆز ڕادەگیرێن. دواجار هەر لەم كاتەدایە كە جۆرە ئایینێكی سەرەتایی دروستبووە. بۆ نموونە ناشتنی مردوو لە سەردەمە دێڕینەكانی مێژووی مرۆڤایەتی و لە قۆناغی ژیانی ناو ئەشكەوتدا پیشاندەری جۆرە ئاینێكە و باوەڕ بە دووبارە زیندووبوونەوە- ڕەنگە لە جیهانەكەی تر یان لە ژیانێكی تردا- لە شێوە و دۆخی ناشتنی مردوو رادەست دەكات. (كارن ئەرمسترانگ) ئاماژەی بە دۆزینەوە شوێنەوارناسییەكان داوە و پێی وایە لەناو گۆڕی مرۆڤی نیاندرتاڵدا، چەك و ئێسكی ئاژەڵی قوربانیكراو دۆزراوەتەوە و ئەمەش پیشاندەدات، مرۆڤی كۆن باوەڕی بە جیهانێكی تر هەیە كە لە جیهانی ئێستای خۆیان دەچێت. ڕەنگە نیاندێرتاڵییەكان سەبارەت بە ژیانی كەسی مردوو كۆمەڵە چیرۆكێكیان بۆ یەكتری گێڕابێتەوە. گۆڕی مرۆڤی نیاندرتاڵ پیشاندەدات كاتێك ئەم مرۆڤە كۆنانە زانیویانە ڕۆژێك دەبێ بمرن، جۆرە ئەفسانەیەكیان بۆ خۆیان دروستکردووە تاكو ڕووبەڕووی ئەم كارەساتە ترسێنەرە ببنەوە.[48] لەوانەیە بیریان لەوە كردبێتەوە، ئەگەر ئەم مرۆڤە زیندووبێتەوە چ ڕوودەدات؟ ئینجا بە خەیاڵی خۆیان لەناو هۆشیاندا شوێنێكیان خوڵقاندووە تاكوو مردووەكە دووبارە تێیدا زیندووبێتەوە. ناوێك، یان ئاماژەیەكیان بۆ ئەم شوێنە داناوە. لە كاتی ناشتنی مردوو كەلوپەل و خۆراكیان بۆ داناوە. ڕەنگە لەگەڵ  بەرەوپێش چوونی كات و گۆڕانی سەردەم كۆمەڵە ڕێوڕەسمێكی تایبەتیان بۆ ناشتنی مردوو ئەنجام دابێ كە دواتر لە ئەنجامی زۆر دووبارەبوونەوە، خۆی لە قاڵبێكی نوێ بەناوی ئایین دابێت.

بەپێی دابەشكردنی مێژوو، یەكەم قۆناغ واتا قۆناغی بەرایی ئەفسانەی كوردی بۆ سەردەمی ژیانی مرۆڤی كورد لەناو ئەشكەوت و كۆتاییەكانی ئەو سەردەمە دەگەڕێتەوە. ئەفسانەكانی ئەم قۆناغە لەبەر ئەوەی پەیوەندییان بە ژیانی ڕاستەوخۆی مرۆڤ بە سروشتەوە هەبووە، زۆر گرنگن، هەر بۆیە بەشێكی ئەم ئەفسانانە لەبەریان گیڕاوەتەوە و بۆ قۆناغە ئەفسانەییەكانی دواتر گواستراونەتەوە. لە بەڵگەنامە مێژووییەكاندا سەبارەت بە مێژوو و جوگرافیای كوردستان، ئەشكەوتی شاندەر و هەزارمێرد بە نموونەیەكی دیاری ئەم قۆناغە دادەنرێن. "شوێنەوارناسی ئەمریكی، مولیكی لە كاتی هەڵكۆڵینە شوێنەوارناسییەكانیدا لە ئەشكەوتی شاندەر ئێسكبەندی مرۆڤی نیاندەرتاڵی دۆزییەوە كە مێژووەكەی بۆ دەوروبەری شەست هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە و هەروەها (گارود) لە هەڵكۆڵینەوەكانی لە ئەشكەوتی هەزارمێرددا شوێنەواری ئادەمیزادی دۆزیوەتەوە كە مێژووەكەی بۆ دەوروبەری پەنجا هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە."[49] ئەفسانەی قۆناغی بەرایی کورد لە چوارچێوەی رێورەسمەکانی رێزگرتن لە(خواخەندی دایک)دا خۆی دەنوێنێ و دواتر لە ناو ئەفسانەی ئایینییەكانی قۆناغەكانی تردا شوێنەواریان دەدۆزێتەوە، بە تایبەتی ئایینی زەرڤانی.

لە ئەنجامی گۆڕانی شێوازی ژیان و دابینكردنی پێویستییەكانی ژیان، مرۆڤی كورد پێ دەنێتە ناو قۆناغێكی نوێی مێژووییەوە. لەم قۆناغەدا بەهۆی گۆڕانە بنەڕەتییەكانی ژیان، تێڕوانین و بیری ئەفسانەییش گۆڕانیان بەسەردا دێت. دواجار ئەفسانەی نوێ دێتە ئاراوە و ئەفسانەی سەردەمی كۆن جێگەی خۆیان بە ئەفسانەی نوێ دەسپێرن، ئەگەرچی هەروەك پێشتر ئاماژەی پێدرا، هەندێ لە بنەما سەرەكییەكانی بۆ قۆناغەكانی دواتر دەگوازرێنەوە[50].

قۆناغی ناوەڕاستی ئەفسانەی كوردی هاوكاتە لەگەڵ قۆناغی مێژوویی گوندنشینی و شارستانیدا. لە سەرەتای ئەم قۆناغەدا مرۆڤ هەوڵی دروستكردنی گوند و ماڵیكردنی گیانلەبەرانی داوە و بە مەبەستی دابینكردنی خۆراك و پێویستییەكانی ژیان، دەستی بە كشتوكاڵ كردووە. هەرەوەزی و كۆڕبەستنی شەوانی بەرئاگردان، لە تایبەتمەندییەكانی ئەم قۆناغەن.

ئەفسانەی قۆناغی ناوەڕاست كۆمەڵێك پەیامی نوێ بۆ مرۆڤ دێنێتە ئاراوە. پەیوەست بوونی ژیانی مرۆڤ بە خواوەندە جۆربەجۆرەكان و دەركەوتنی ڕێوڕەسمی جۆراوجۆر بە مەبەستی ڕازیكردنی خواوەندەكان لەم قۆناغەدا، بەشێكی گرنگ لە ژیانی مرۆڤ داگیر دەكەن. ئەفسانە لەناو ئەم كۆمەڵگە نوێیانە ئەوەندە بەهێزە كە بە تەواوی ڕۆڵی ئایین دەبینێ. بۆ نموونە ئایینی زەرڤانی تەواو گەشە دەكات و لە زێدانی ئەم ئایینەوە، ئایینی زەردەشتی، مانەوەی و ئیزەدی لە دایك دەبن. گەشەی بیری ئەفسانەیی مرۆڤی كورد لە قۆناغی ناوەڕاستی ئەفسانەی كوردیدا، هۆكارێكە بۆ دروستبوونی ئایین بە واتا هەنووكەییەكەی و دەروازەیەك بوو بۆ هەنگاونان بەرەو یەكتاپەرستی كە لە ئایینی زەردەشتیدا هەوڵە سەرەتاییەكان، بۆ بەدی هاتنی ئەم ئامانجە بەرچاو دەكەون. گرنگترین هۆكار لەم قۆناغەدا لە بواری گەشە و گۆڕان و گواستنەوەی ئەفسانەكان، داهێنانی نووسین بوو. لە ڕێگەی ئەم داهێنانەوە بوو كە ئاڵووگۆڕی كولتووری لەنێوان مرۆڤی كۆمەڵگە نوێیەكان هاتەئاراوە; بەهۆی نووسین میللەتەكان لێكتر نزیك بوونەوە و ئەزموونی میللەتە جیاوازەكان بوونە كەرەسەیەكی خاو بۆ گەشەپێدانی فیكری و لە ئەنجامدا ئەفسانەی میللەتان كاریان لێك كرد و گۆڕانكارییان تێ كەوت.

سێیەمین قۆناغ هەروەكوو پێشتر ئاماژەمان پێدا، قۆناغی ئەفسانەی نوێی كوردییە كە لەدوای ڕووخانی دەوڵەتی ساسانییەوە تاكوو ئێستای ئەمڕۆ دەگرێتەوە. لەم قۆناغەدا ئیتر مرۆڤ خاوەن ئەزموونێكی لەبن نەهاتووی ژیان لەسەر ڕووی زەوییە. شارستانییەتە پێشكەوتووەكان تێكەڵ بە یەكتری بوونە. ئاڵوگۆڕی بازرگانی و سیاسی  هۆكارێكن بۆ زیاتر تێكەڵبوونی میللەتان. ئەفسانەی كوردی كە لە قۆناغەكانی پێشوو وردە وردە سیمایەكی تەواو و روونی بەخۆیەوە گرتبوو و بەشێكی گرنگی ئەفسانەكانی لەناو ئایینە جۆراوجۆرەكانی وەكو زەرڤانی، میهرپەرستی، زەردەشتی، مانەوەی و...هتد جێگیر ببوون، ئیتر دەبوایە خۆی لەگەڵ تێڕوانینە نوێ باوەكەی سەردەمی تازەدا بگونجێنێ كە لەگەڵ هاتنی ئایینی ئیسلامدا بڵاو و باو ببوو.

لەم قۆناغەدا دوای بڵاوبوونەوە و گەشەی ئایینی ئیسلام، ئەفسانەی كوردی وەكو بەرهەمێكی پیرۆزی نەتەوەیی ئیتربە یەكجاری بەولاوە نەنرا، بەڵكو ئەمجارەیان بە سیما و ڕواڵەتێكی نوێ و لەژێر ناوونیشانی نوێ و لە قاڵبی ئەفسانەی نوێ لە كۆمەڵگەی كوردەوارییدا درێژەی بە بوونی خۆی دا. ناوەڕۆكی ئەفسانەكانی قۆناغی پێشوو ئەوەندە گرنگ بوون كە خۆیان خزاندبووە ناو ئەفسانەی نوێی كوردییەوە و ئەگەر بە وردی سەرنجی ئەدەبی سەرزاری كوردی بدەین دەتوانین بە دەیان ئەفسانەی قۆناغەكانی پێشووی ئەفسانەی كوردی دەستنیشان بكەین كە لەژێر ناوونیشانی نوێ و پاڵەوانی نوێ- لە ڕووی ناوی پاڵەوانەوە- باسی میهرپەرستی و خواوەندی پیت و بەرەكەت و خواوەندەكانی تر دەكەن.

هەروەكو ئاماژەمان پێدا لە ئەنجامی ئەم سێ قۆناغە دەتوانین پەی بە پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی ببەین. كاتێك ئاشكرابوو ئەفسانەی كوردی لە كوێوە دێت و پێكهاتەكەی چۆنە و بە چەند قۆناغدا تێپەڕیوە، ئینجا دەكرێ تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەی كوردی دەستنیشان بكەین.

هەموو ئەفسانە و ئایینێك هەڵگری تایبەتمەندییەكانی شوێنی دەركەوتنیەتی، واتا جوگرافیا دەورێكی سەرەكی هەیە لە دیاری كردنی تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەدا. هەموو جوگرافیایەكیش ناوەندی ژیانی كولتووری و مێژوویی میللەتێكە. بۆ نموونە كوردستان لە دێر زەمانەوە لەسەردەمی ئەشكەوتەوە تاكو ئەمڕۆ جوگرافیا و مەڵبەندی ژیانی میللەتی كورد بووە. هەموو میللەتێكیش خاوەنی زمانی تایبەت بە خۆیەتی. زمانی كوردی ئەو زمانەیە كە میللەتی كورد لە قۆناغە جیاجیاكانی مێژوویی و ئەفسانەیی. پێی دواوە و ئەفسانەكانی خۆی پێ داڕشتووە و لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی تر گواستوویەتییەوە. بەمەش كورد وەكو نەتەوەیەكی كۆن مێژووێكی دوورودرێژی بۆ خۆی تۆمار كردووە، ئاشكرایە ئەفسانە سەرچاوەیەكی گرنگە بۆ ساغ كردنەوەی ڕووداوە مێژووییەكان، بۆیە دەبینین پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان ئەفسانە و مێژوودا بەدی دەكرێت. شایەنی ئاماژە پێدانە كە (د. مەولوود ئیبراهیم) لە ئەنجامی توێژینەوەی بەردەوام توانیویەتی تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەی كوردی لەم خالانەی خوارەوەدا كۆ بكاتەوە، بە جۆرێك كە تاڕادەیەكی زۆر جێگەی زیاتر توێژینەوە لەم بابەتە بەم توێژینەوەیە نادات:

١- تایبەتمەندی زمان

٢- تایبەتمەندی مێژوویی

٣- تایبەتمەندی ئایینی

٤- تایبەتمەندی جوگرافی

٥- تایبەتمەندی دابونەریتی كۆمەڵایەتی[51]

بەپێی ئەم تایبەتمەندیانەی سەرەوە هەر ئەفسانەیەك بە زمانی كوردی داڕێژرابێت جا چ بە زمانی كوردی كۆن، یان كوردی ئێستا و سەرجەم شێوازەكانی زمانی كوردی بێت، ئەفسانەیەكی كوردییە. هەر ئەفسانەیەك بەسەرهاتێكی میللەتی كورد بگێڕێتەوە، یان گۆشەیەك لە مێژووی كورد پیشان بدات، ئەفسانەیەكی كوردییە. هەر ئەفسانەیەك لە جوگرافیای كوردستان لە دایكبووبێت و باس لە دابونەریت و كولتووری كورد بكات، ئەفسانیەكی كوردییە. سەرجەم ئەو ئەفسانانەی لە قاڵبی ئایینی كورددا باس لە چۆنیەتی دروستبوونی زەوی و ئاسمان، مرۆڤ و رووەك و نیشتمانی كورد بكەن، ئەوە ئەفسانەیەكی كوردییە.

 

بەشی دووەم

ڕۆڵی ئەفسانە و تایبەتمەندێتی زمانەوانی

وەك پێشتر وتمان، ئەفسانە هەوڵێكە بۆ ڕاڤەكردنی جیهان و تێگەیشتن لە ڕووداوەكانی سروشت، بە تایبەتی لە قۆناغە مێژووییەكانی پێش سەرهەڵدانی "ئایین" و "فەلسەفە" و هونەر و زانست، لەبەر ئەوە ئەفسانە كۆمەلێ ڕۆڵ و ئەركی تایبەتی هەیە بە بۆچوونی بیرمەند و زاناكان. ئەفسانە لای "هیگڵ " ئەركی ئایینی سروشتیی دەبینی[52]، واتە ڕۆڵی ئایینی بینیوە لە قۆناغە دێرینەكانی مێژوودا. واتە ئاینێكی سەرەتایی و سروشتی بووە بۆ مرۆڤ. هەروەها "گیوسدۆرف" باوەڕی وایە ئەفسانە جۆرێك لەبیركردنەوە بووە، لەپێش فەلسەفە و كاری پێكراوە، واتە ڕۆڵی بیركردنەوەی بینیوە. لەگەڵ ئەمەشدا ئەفسانە لە بنەڕەتدا زمانێكی نامێژووییە. واتە لە دەرەوەی مێژووە و لە واقیعی ئەزموونی ڕۆژانەدا نییە، بەڵكو سەر بە جیهانی فانتازیایە[53]. بۆیە لە ڕووی بەكارهێنانی زمانەوە ئەفسانە چەند تایبەتمەندێتی خۆی هەیە:

* زمان وەك خەون ساكار و سەراسەر جیهان دەگرێتەوە. واتە گشتییە.

* لۆجیكی تیا نییە. واتە بێ سەروبەر و تێكەڵ و پێكەڵی پێوە دیارە هەندێك جاریش  واتاكەیدژ بە یەکە[54].

 

گەڕان بەدوای نەمریی لە ئەفسانە كوردییەكاندا

كێن ئەوانەی بەدوای نەمرییدا دەگەڕێن؟

ئەگەر بە وردی سەرنجی ژیانی هەموو ئەو كەسانە بدەین كە بەدوای نەمریدا گەڕوان و لەدەست مەرگ هەڵاتوون، چ لەسەر ئاستی جیهانی چ لەسەر ئاستی نەتەوەكان بەتایبەتی (كورد) و (فارس)دا دەبینین هەموو كەسایەتییەكان چەند خاڵێك كۆیان دەكاتەوە كە بەشێوەیەكی گشتی ئەو خاڵانە لە هەموواندا هەیە، ئەگەر (گلگامش) وەك كۆنترین كەسایەتی و جیهانیترین كەسایەتی، بە نموونە وەربگرین، ئەوا سەیر دەكەین لە كەسایەتی گلگامش دا ئەو خاڵانەی خوارەوە بەرچاون.

١- گلگامش پاڵەوانێكی لێهاتوو كەم وێنە و ئازا بوو، چەندین كاری پاڵەوانانەی كردبوو كە هەر لە خۆی دەهات. ئەوەیش چ لە مێژووی ژیانی گلگامش و چ لە ئەفسانەكاندا باس كراون.

٢- گلگامش پاشاو كوڕە پاشا بووە، لە مێژوودا بە پێنجەمین پاشای سۆمەری داندراوە.

٣- كەسایەتییەكی ئایینی بووە، چ لەوەی كە لەو سەردەمی مێژووەدا پلەی ئایینی و دەسەڵاتی پاشایەتی یەكیان دەگرتەوە، چ بەوەی كە لە ڕووە ئەفسانەییەكەی كەسایەتی یەك بوو، دوو لەسەر سێی خوداوەندبوو.

٤- لە ژیانیدا وەك پاڵەوان و كوڕە پاشاو پاشا زۆر خۆش ژیابوو، ئەوەش ژیانی لا خۆشەویست كردبوو، نەیدەویست لە ژیان داببڕێ.

٥- لە ژیانیدا هەرچی پێی خۆش بووە و دڵی ویستوویەتی كردوویەتی، ئەوەش ڕێگای ئەوەی بۆ خۆش كردبوو، كەوا بیر بكاتەوە كە دەتوانێ (نەمریی)ش بەدەست بێنی.

٦- كە لاشەی مردووی هاوڕێیەكەی (ئەنكیدۆ) دەبینیێ بۆ یەكەمجار ترسی مردن دای دەگرێ.

ئەگەر لەژێر ڕۆشنایی ئەو خاڵانەی گلگامش سەیری ژیانی ئەو كەسایەتیانە بكەین كە لە ئەفسانە كوردییەكاندا بەدوای نەمریدا گەڕاون لەگەڵ جیاوازی دەقەكان و ئەو گۆڕانانەی كە بە درێژایی ڕۆژگار بەسەر-ڕووداو- و - دەق-ـەكان دا هاتووە، هێشتا خاڵە هاوبەشەكان بە ئاسانی دەدۆزرێنەوە و خۆماندووكردنێكی زۆریان ناوێ[55].

پیرەژنێك!

ئەوە یەكەمین دەقە لەنێو دەقە كوردی و فارسییەكان كە پاڵەوان یان ئەو كەسەی بەدوای نەمریدا دەگەڕێ كەسایەتییەكی (ئافرەت) بێ! تێپەڕینی ڕۆژگار لە درێژی ئەم دەقەشی كەم كردووەتەوە و تەنیا كرۆكی كێشەكەی هێشتووتەوە، ئەویش هەڵاتنە لە دەست مردن و گەڕانە بەدوای شوێنێك كە مردنی لێ نەبێ، چونكە لەم دەقەشدا وەك ئەوەی پێشوو بۆنی ئەوە دەكەین كە ئەو پیرەژنە كەسایەتییەكی ئاسایی نییە! كە بە دووری نازانم كەسایەتییەكی سەركردەیی، یان كۆمەلایەتی، یان ئایینی بووبێ، سەرەڕای سۆزی دایكایەتی، كە ئەمانە پێكەوە لەگەڵ ترس لەمردن و خۆشەویستی ژیان بوونەتە هۆی ئەوەی كە ئەم (پیرەژن!)ـە لە دەست مردن هەڵێ و بەدوای ئەو شارو وڵاتەدا بگەڕێ كە مردنی لێ نییە! چونكە گەڕان بۆ كارێكی وا گران و شتێكی وا ئەستەم هێز و سەرمایەی پاشاو لەشكری سەركردانی دەوێ، بە دووری نازانم، كە ئەم (پیرەژن!)ـە ئەم هۆیانەی هەموو لەبەر دەست بووبێ، بەڵگەش بۆ ئەمە گەڕان و ڕۆیشتنەكەیە، هەربۆیە دەتوانین بڵێین:- جگە لەوەی ئەم كەسایەتییە ئافرەتە، ئافرەتێكی دەسەڵاتدار و سەركردەش بووە، گەڕانەكەشی وەك زۆربەی كەسایەتییە (پیاو!)ـەكان لە سایەی هێز و سەرمایە و دەسەڵاتەوە خواستەكەی خۆی خستووتە كار و ڕێگای دوور و جێگای پڕ ئەستەمی بۆ بڕیوە[56].

جیاوازی و تایبەتمەندی ئەفسانە كوردییەكان:

- لەنێو ئەفسانە كوردییەكاندا یەكێ لەو كەسایەتیانەی كە لەدەست مردن هەڵدێ و بەدوای نەمریدا دەگەڕێ (پیرەژنێك)ـە، واتە كەسایەتییەكی (ژن)ـە، كەچی لە دەقە فارسییەكان كەسایەتیەكان هەموویان پیاون كە هۆی نەمرییان هەیە، یان بەدوایدا دەگەڕێن، یان ئەوەتە بە جۆرێك لە جۆرەكان دەستیان دەكەوێ.

- لە یەكێ لە دەقە كوردییەكان كە باسی ئاوی حەیات دەكات دەڵێ: هەر كەسێ بیخواتەوە ڕاستە نەمریی دەست دەكەوێ! بەڵام، لەنێوان كرم و منداڵ و جەوان و لاو و جوامێر و بیروكەترەییدا دەسوڕێتەوە و بەردەوام لەنێو ئەو بازنەیەدایە، لە هیچ یەكێ لە دەقە فارسییەكان باسی ئاوی حەیات بەم شێوەیە ناكات و هیچ كەس وای بەسەر نەهاتووە.

- لە دەقێكی كوردیدا (زەلامێك) كە خۆی ئاوی نەمریی خواردووەتەوە و نەمریی بەدەست هێناوە- چونكە جۆری نەمرییەكەی بەدڵ نییە! ئامۆژگاری ئەوەی تر دەكات كە تازە بەدوای ئاوی نەمرییدا دەگەڕێ،كە ئەو ئاوە نەخواتەوە، چونكە وەكو ئەوی بەسەردێ، ئەو خۆی لەم ئاوە خواردنەوە و ئەم شێوە نەمرییە پەشیمانە، نایەوێ ئەویش تووشی ئەو پەشیمانییە ببێ! لەنێو دەقە فارسییەكان ئەم جۆرە نەمریی و ئەم كەسایەتییە نیە! تا ئاوا ئامۆژگاری خەڵك بكا!

- لە دەقە كوردییەكان بە تایبەت لە (میرمح) و (ئەسحابە)دا، كەمیرمح دەچێتە نێو(قوببافەلەکێ) و (پیاوی ئاغا) دەچێتە کن ئەسحا‌‌‌بەی،بۆ هەردووکیان زەمەنێکی یەكجار زۆر تێدەپەڕێ، میرمح هەزار و پێنج سەد ساڵ، پیاوی ئاغای حەفتا هەزار ساڵ- وەك دەقەكان باس دەكەن- واتە دوو جۆر (زەمەن) لە یەك كاتدا هەست پێ دەكرێ، كەچی لە دەقە فارسییەكاندا ئەم زەمەن تێپەڕین و دووكاتییە بەرچاو ناكەوێ.

- لە دەقە كوردییەكان بە تایبەت (میرمح)ی كوردی لە سەرەتا نازانێ (مردن!) چیە و هیچ لە بارەی مردنەوە نازانێ، بەڵام، كە ژنەكەی دەمرێ و دواجار تێدەگات كە ئەویش ڕۆژێك دێ دەمرێ، ئینجا دەیەوێ بچێتە جێگایەك كە مردنی لێ نەبێ! بەڵام لەنێو ئەفسانە فارسییەكان كەسایەتییەك بەم شێوەیە نییە!

- لە ئەفسانە كوردییەكان چەند كارو ڕووداوێك هەن هەتا تەواو نەبن و ڕوو نەدەن، كەسایەتییەكان نامرن، واتە هەندێ شت هەن ڕێگە لە مردن دەگرن، یان ڕاستتر مردن دوا دەخەن بۆ میرمح نەمانی سێوەكان، بۆ جوتیار و باڵندە و مارو پیرەمێردیش، وشك بوونی دەریا و تەواو بوونی گەڵێ یە زوڕات و پڕبوونەوەی گەڵێ یە بە (كراس- كاژ)ی مارو پڕ بوونەوەی گەڵیێ یە بە سبیڵ و لەخۆڵی گردەكە و لە ئەسكەندەر ژێر پێی بێتە ڕەساس و سەری ببێتە تاس، بەڵام لە ئەفسانە فارسییەكان باسێك لەم جۆرە مردن ڕاگرتنە نییە!. - لە ئەفسانە كوردییەكان- بە تایبەت میرمح و ئەسكەندەر- باس لەوە دەكات، جگە لە میرمح خۆی، ئەسپ و تاژییەكانیشی نەمریی بەدەست دێنن، لە ئەسكەندەری چار قوڕنەت داری و وشك و جوانووی مردوو بە ئاوی حەیات زیندوو دەبنەوە، لە دەقە فارسییەكان ئەم جۆرە نەمرییە بۆگیانلەبەران بەم شێوەیە نییە!.

- لە ئەفسانە كوردییەكان- بە تایبەت میرمح و ئەسكەندەر- دواجار خودا تاك و تەنیا بۆ خۆی (جبرائیل) ئاگادار دەكاتەوە كە نابێ میرمح بگاتەوە و قوببافەلەكی، چونكە ئەگەر بگاتەوە ئەوێ، ئەوە بە یەكجاری نامرێ! دەبێ پێش ئەوەی بگاتەوە ئەو جێگایەی كە مردنی لێ نییە! سێوەکانی لە دەست دەربێ و بمرێ. ئەسکەندەریش نابێ لە ئاوی نەمری بخواتەوە، چونكە مرۆڤە! نەمریش هەر بۆ خوداوەندان و ئەوانەیە كە لەڕێزی مرۆڤ دا نامێنن، ئەمەش هەر لەسەر فەرمانی (خودا)یە و بەهۆی دەنگێ لە غەیبەوەیە، بەڵام لە ئەفسانە فارسییەكان (خودا) بەم شێوە ڕاستەوخۆیە دەست لەكارەكان وەرنادا.[57]

 

بەشی دووەم

ژن لە ئەفسانە بەگشتی و ئەفسانەی كوردیی بە تایبەت

١-ژن لە ئەفسانەکاندا

پێش ئەوەی باس لە خواوەندی مێینە بكەین لە ئەفسانەی كوردی دا, پێویستە سەرەتایەك لەسەر ژن لە ئەفسانە بە گشتی باس بكەین. هەڵبەت وەك پێشتر باس لە ئەفسانە كرا, ئەفسانە دیوێكی ئەندێشەیی یا خەیاڵی واقیعی ژیان و خولیاكانی مرۆڤە. بۆیە وەك چۆن لە ئەفسانەكان دا دێوو درنج و گیانلەبەر و ئاژەڵی تێدایە, ئاوەهاش مرۆڤ بە هەردوو رەگەزەوە لە مێژووی مرۆڤایەتییدا رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە قارەمانێتی ئەفسانەكاندا. بۆ راستی ئەم گۆتەیە دەتوانین ئاماژە بە دوو دەقی "حەماسی" هیندویی بدەین بە ناوونیشانی مهارباتا و رامایانا كە لە دەورەبەری (400) ساڵ پێش زایین تا (200)ی پاش زانیش كە چەند سیمایەك لە ژنی قارەمان بە ناوەكانی "سیتا" و "ساویتری" و "دروپدی" باس دەكرێ[58]. هەڵبەت لە فەرهەنگ و كولتوورەكانی خۆرهەڵاتدا هەمیشە باس لە قارەمانێتی و پاكیزەیی و جوانی و سیحری ژن كراوە, رۆڵی ژن تێیاندا وایكردووە پایە و پێگەی مێینە بۆ ئاستی خوداوەند بەرزبێتەوە و ببنە كەسێتییەكی نموونەیی لەو كۆمەڵگایانەدا.

هەروەها لە میتۆلۆجیا یۆنانییەكانیشدا كە لە "هۆمیرۆس" و "هزیۆد" گێراویانەتەوە وێنەی ئافرەت بە جۆرێك كراوە كە جێگای سەرسووڕمانە, چونكی یۆنانییەكان وێنەی خواوەندی ئافرەتیان بەو شێوە وێناكردووە كە لەسەر زەویدا هەبووە[59]. بۆیە ئەفسانەی خواوەندی مێینە گوزارشتێكی ڕاستبووە لە خەون و خەیاڵەكانی مرۆڤی ئەو سەردەمە و چۆنیەتی تێگەیشتن و ڕوانینی لە رەگەزی مێینە. پێدەچێت كەسێتی "ئافرۆدیت" هەر هەمان كەسێتی خواوەندی "ئەشتار"ی خۆرهەڵات بێت كە دواتر باسی دەكەین[60]. بۆیە دەكرێ هەمان شتیش راستبێ كە لە فەرهەنگ و ئەفسانەی كوردیدا چەندین رۆڵی گرنگ و سەرنجراكێش دراوە بە ژن تا ڕادەیی بەرزكردنەوەی بۆ پلەی خوداوەندێكی ئەفسانەیی.

رەنگە هۆكاری ئەوەی بۆچی ژن یا ئافرەت وەك خواوەندێ سەیر كراوە لە سەردەمە دێرینەكاندا؟ لە راستیدا لەبەر ئەوەی مەسەلەی منداڵ بوون و زاوزێی ئافرەت بۆ خۆی جۆرێكە لەو نهێنیانەی كە مرۆڤایەتی لەو سەردەمانەدا بە چاوی سەرسوڕمان و لە ئاسایی بەدەر سەیر كراوە. كە بۆچی ژن دەتوانی سكی هەبێ و منداڵی بێ, بەڵام پیاو ناتوانێ؟ هەروەها لەبەر ئەوەی بە دایكی مرۆڤ و دایەن و پەروەردەكەر شیردەر و بەخێوكەری منداڵ و سەرچاوەی ژیان دادەنرێ چونكی لە سكی خۆیدا مرۆڤێك بە زیندووی دەهێنیتە نێو جیهانەوە, ئەوە بووە هۆی وەك پیرۆزی ڕابگیرێ و بەرز بێتەوە بۆ پلەی خواوەند لە كۆمەڵگەی قۆناغی دایكسالاری دا[61]. كەواتە پەرستنی خواوەندی ژن واتە پەرستنی زیندوویەتی و ژیان كە دایكە.

٢- خواوەندی مێینە و جۆرەكانی

دیارە لە میتۆلۆجیا (ئەفسانەناسی)دا چەند جۆر خواوەندمان هەیە, هەم بەپێی رەگەز واتە نێرو مێ, هەم بەپێی رەگەزێكی تایبەت وەك ئافرەت. بۆیە دەبینین لە میتۆلۆجیادا, دوو جۆر خوداوەندی ئافرەتانمان بۆ باس دەكات كە هەریەكەیان بەپێی ئەرك و رۆڵیان گرنگیان هەیە:

جۆری یەكەم: ئەو ئافرەتانە دەگرێتەوە كە لاواز و بێ هێز نین, بەڵكو بەهۆی ئازایەتی و توانایانەوە خاوەنی رێزی تایبەتی خۆیانن. ئەوانەش سێ خوداوەندی ژنن كە لە "ئەسینا" و "هێتا" و "ئارتمیس" پێك دێن. شایانی باسە ئەو سێ خوداوەندە كچ بوون وەك خوداوەندەكانی تر مێردیان نەكردووە, بۆیە "ئەسینا" بۆتە خواوەندی نێو ماڵ كە پیشەی چنین و دوورمان و رستن و كابانی بووە. "هێنا" بۆتە خواەندی ئاگردان كە دەتوانی هەموو ئەو كەسانە بپارێزێ كە پەنا بۆ ئاگردانی پیرۆز دەبەن لەنێو ماڵ دا. "ئارتمیس" دەبێتە خواوەندی ئاژەڵە بچووكەكان كە منداڵان لە هەموو قەزا و بەڵایەك دەپارێزێ[62].

جۆری دووەم: خواوەندی نێو كۆمەڵگەی خواوەندە نەمرەكانە كە بریتییە لە "ئەفرۆدیت" كە هەم كچ و هەم خۆشەویستی خواوەندە "زیۆس" بووە. لە هەمان كاتیشدا خواوەندی ئافرەتە سۆزانیەكانی شاری ئەسینا بووە. مێژوونووسان پێیان وایە دوو "ئەفرۆدیت" هەیە: یەكێكیان ئەفرۆدیتی سەر زەوییە و ئەویتریشیان ئاسمانییە[63].

كەواتە ئەمانە ئەوە دەسەلمێنن كە ئافرەت لە ئەفسانەكاندا باسكراون و بایەخیان پێدراوە لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگەكانی خۆیاندا  پلەوپایەكی تایبەتیان هەبووە, بەڵام لە ئەفسانە ی كوردیدا چۆن باس لە ئافرەت كراوە؟ پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە, دەبێ باسێكی كورتی ئەفسانەی كوردی بكەین, تاكو بتوانین لەو روانگەوە رۆڵی مێینە دەستنیشان بكەین. چونكی ئەفسانەی كوردی جیاواز و تایبەتمەندی خۆی هەیە لە ئەفسانەی گەلانی تر. هاوكات لێكچوون و ئاوێتەیش هەیە لەگەڵ ئەفسانەی ئەو گەل و تیروهۆزانەی لەسەر خاكی كوردستان ژیاون.

بۆیە لە كۆنترین و سەرەتایترین بەرجەستەكردنی خواوەند لە مێژووی ئایینی مرۆڤدا لەسەر شێوەی دایك- دایەگەورە- دایكە خواوەند وێنەكراوە. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی دایك وەك بەخشەری ژیان و هێنانەبوونی مرۆڤی بۆ ناو دونیا دانراوە, بۆیە لە میتۆلۆجیاكاندا خواوەندی دایك وەك سەرچاوەی ژیان و هاوكات چاودێرکردنی گیان و بەخێوكردنی منداڵ سەیر كراوە. لەبەر ئەوەشە كە لە مێژووی مرۆڤایەتییدا قۆناغێك هەیە پێ دەوترێ قۆناغی دایكسالاری[64].

٣- سەرهەڵدانی ئەفسانەی كوردی

لە راستیدا سەرهەڵدانی ئەفسانەی كوردی هاوشانی دەستپێكردنی ئایینی كوردە لە مێژوودا, چونكە  ئایین و ئەفسانە پێكەوە سەریان هەڵداوە لەمێژوودا. هەروەها ئایینە كۆن و سەرەتاییەكان بۆ خۆیان كەرەسەیەكی دەولەمەندی ئەفسانن. پاشان ئەو هۆیانەی كە ئاییناین(ئاینی زەمینی) دروستكرد هەر هەمان ئەو هۆكارانەن كە بە زۆری ئەفسانەیان دروستكرد, بۆیە لە زۆر قۆناغی مێژوویدا ئایین و ئەفسانە  یەك ناگرێنەوە. بۆ نموونە لەسەردەمی سۆمەرییەكان و دواتر لە سەردەمی ئایینی میترانی و زەردەشت دا پانتاییەكی گەورەی لە هزری خەڵكی دا داگیركردبوو. لەلایەكی دیكەشەوە بەردەوام ئەفسانەی كوردی خۆی لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی سەردەم و هاتنی ئایینەكان دا گونجاندووە[65].

٤- ئەفسانەی كوردی و تایبەتمەندییەكانی

بەپێی ئەو پاشماوە ئەركیۆلۆجی (شوێنەوارناسیانەوە) و شایەتحاڵە مێژوویەكانەوە كە ماونەتەوە و لەبەردەستی لیكۆڵەرەوانان, دەتوانین كولتوور و فەرهەنگی مرۆڤی كورد بە چەند قۆناغێك دابنێین: هەر لە مرۆڤی سەرەتایی و پێش مێژووەوە كوردستان بە چەندین سەردەم و قۆناغی میرنشین و دەوڵەت و شارنشینەوە تێپەڕیوە كە رەنگدانەوەی هەبووە لەبیركردنەوەی ئەفسانەی گەلی كورد و بە تایبەت بە روانین و پلەوەپایەی ژن تێیدا. بۆیە لەگەڵ شارەكانی "میزۆپۆتامیا" و لەژێر كاریگەری دیالێكتەكانی هیندوئارییەكان دا تا سەردەمی باڵادەستی ئەخمینی و هیلینی و ساسانی و ئیسلام دا, دەبینین چەندین ئەفسانەی جیاواز لە ناوچەكانی كوردستان دا هەبووە[66]. ئەمە بەڵگەیەكی مێژووییە كە كورد خاوەنی ئەفسانەی هاوبەشە لەگەڵ گەل و نەتەوەكانی تردا لەو سەرمایە یاخود پاشماوە شوێنەواری و مێژوویانەدا[67]. بەڵگەی دووەم ئەوەیە كە كورد وەك گەلێك و بەو پێیەی لە جوگرافیای خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە, یەكێكە لەو گەلە دێرینانەی كە لە میزۆپۆتامیادا ئاشنایەتی لەگەڵ گەلانی ئێران و سۆمەر بابل و ناوچەكانی تردا هەبووە و كەم تا زۆر وەرگرتن و ئاڵوگۆری بیری ئەفسانەی روویداوە, لەبەر ئەوە كورد هاوبەشە لە داستانە ئەفسانیەكان و موڵكی كوردیشی تێدایە, هەر بۆیە لێكچوون هەیە لەگەڵ ئەو گەل و تیرو هۆزانەی لەو ناوچانەدا ژیاون وەك مێژوونووس دكتۆر جەمال رەشید دەڵێ[68].

هەروەها كورد وەك گەل و میللەتێك هەوڵی داوە لە كێشەو گرفتی ژیان و بوون و جیهان و دیاردە سروشتییەكان تێبگات و هۆكار و ئەنجامی دیاردە و گۆرانكاریەكان لە ژیان دا دەستنیشان بكات, بۆیە ناكرێ بڵێین كورد خاوەنی ئەفسانە نییە, چونكی وتنی ئەو قسە وەك ئەوەیە بڵێین گەلی كورد خاوەنی پرسیار و ئەقلێیی بیركردنەوە نییە. كەواتە كوردیش هەروەك هەموو گەل و نەتەوەكانی تری دونیا خاوەنی مێژوویەكی دێرین و دەوڵەمەندە لە رووی كەلەپوور و فۆلكلۆرەوە و لە ئەفسانەكانیشدا رەنگدانەوەی ژیان و كێشە و ململانێی سەختەكانی بووە لەگەڵ دەورەبەر و گەلانی تردا[69]. بۆیە لامان سەیر نەبێ ئەگەر بڵێین كولتووری كوردی لە رووی ئەفسانەوە هیچی لە نەتەوەكانی دراوسێ كەمتر نییە وەك چۆن لە ڕووی ئەدەب و شیعرەوە شانی خۆی ئەدات لە شانی میللەتانی تری دونیا.

لەبەر ئەوە و ئەگەر بمانەوێ بزانین ئەفسانەی كوردی چییە, پێویستە پێشتر باس لە تایبەتمەندییەكانی بكەین:

* یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەی كوردی بەگشتی ئەوەیە كە بە ڕوونی شەڕێكی سەخت لە نێوان بەرەی چاكە (روناكی) و بەرەی خراپەكاری (تاریكی)دا هەیە كە دواجار بەرەی چاكە سەردەكەوێ و خراپەش شكست دێنێ[70]

* هەروەها یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەی كوردی, باسكردن و وەسفكردنی هێزی چاكە و خراپەیە لە وێنەی دێو و درنج و هەندێك جاریش لە شێوەی ئادەمیزاد دا بەرجەستەكراوە, بۆیە هەمیشە دیو و درنج وێنەی مرۆڤی خراپە, وەك چۆنیش پیرەژن و ئەژدیها و ماریش نموونەی ئەو بوونەوەرە خراپانەن كە ئەفسانەی كوردی وەك جۆرێك لە پەندو ئامۆژگاری ئاراستەی مرۆڤی كوردی كردووە لە مێژوودا. هەمیشە هێزی چاكە بە بەرەی رووناكی دەژمێردرێ و هێزی خراپەیش بە بەرەی تاریك دادەنرێ كە ئەرهیمەنە[71], بۆیە بەرەی باش و نوێنەرەكانی بریتین لە پەریەكان و فریشتە و پەلەوەر و باڵندەكان[72].

* پاشان یەكێكی تر لە تایبەتمەندییەكانی ئەفسانەی كوردی ئەوەیە چەندین بیروباوەری ئایینی و نەریتی كۆنی پێش ئیسلامی وەك زەردەشتی تێدایە: وەك پیرۆزی ئاگر, خراپی و بەدی مار, وەك لە ئەفسانەی كاوەی ئاسنگەردا هاتووە روودەدات, شەڕێكە كە تێیدا مرۆڤ بەگشتی بەلایەنە چاكەكە دەژمێردرێ[73]

شایانی باسە لە ئەفسانەی كوردیدا دوای ململانێ و شەڕێكی سەخت لەنێوان هەردوو بەرەی چاكە و خراپە دا, هەمیشە لایەنی چاكە و روناكی سەردەكەوێ, بۆیە دەتوانین بڵێین لە ئەفسانەی كوردیدا باسی چاكەكاری و سەركەوتنی بەسەر خراپەكاریدا تایبەتمەندی و خاڵی جیاكەرەوەیەتی لە ئەفسانەكانی تر, چونكی گێرانەوەی داستانە ئەفسانەییەكان لە فۆلكلۆری كوردا بۆ پەند و ئامۆژگاری و رێنیشاندانی مرۆڤە. وەك چۆن جۆرێكە لە مێژوو, بەڵام مێژوویەكی زانستی نییە. ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەفسانە "لەناو گەلی كوردا پلەوپایەیەكی بەرزی هەیە و ئاوێنەیەكی باڵانمایە بۆ شیكردنەوەی چەشنی ژیانی كورد. ئەفسانەكان بەگشتی هی رۆژگارێكی زۆر كۆنە و كارەساتی ئەشكەوتەكان و ژیانی ساویلكەیی ئەو دەمەی كوردەكانمان بۆ دەگێرێتەوە"[74]

٥- دەستپێكردنی مێژوویی ئەفسانەیی مێینە لە كوردستان

ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژوو كە باس لە خواوەندی ئافرەت كراوە, واتە ئەو كاتەی تازە نووسین داهێنراوە و دەستپێكردووە و یاساكان نووسراونەتەوە, هەر لەو سەردەمانەشدا ژن  خوداوەند بووە كە بە قۆناغی كۆمەڵگەی ژن سالاریی دەناسرێ, بەڵام ئەم سەردەمە درێژەی نەكێشاوە, چونكی دواتر كە ژن بۆتە موڵكی پیاو قۆناغی پیاوسالاری لە مێژوودا سەری هەڵداوە. چونكی بەپێی بەڵگە شوێنەواریەكان- ئاسەوارەكان- لە هەموو دونیا لەگەڵ شوێنەواری مرۆڤایەتی بیست هەزار ساڵ لەمەوبەر كە بە دەورانی بەرد یا چاخی بەردین دەناسرێ, پەیكەرێ دۆزراوەتەوە كە پێیدەوترێ "پەیكەری دایكی مەزن" كە هەر لە خاكی كوردستان كە نزیك 15 كیلۆمەتر لە "كرماشان"ە كە بە ڤینۆسی سەراو ناو دەبڕێ[75]. دیارە ئەو پەیكەرانە لە گڵ یا بەرد یا لە ئیسك و عاج دروستكراون, بۆیە هەموویان یەك تایبەتمەندی و سیفەتیان هەیە. لە راستدا جێی سەرنجە كە ئەو پەیكەرانە ژنان بۆ خۆیان دروستیانكردووە و خۆشیان پەرەستشیان کردوە. هەربۆیە ئەمە سەرەتای پەیدابوونی خوداوەندەكانە كە یەكەمیان "ژن خودایە"[76].

دەتوانین بلێین بەگشتی پەیكەرە بێ دەموچاوەكانی كە لە دایكی مەزن "ڤینۆسەكان" دروستكراون, ژن خوداكانن كە بەنێو خودای بارداری و هەڵگری منداڵ لە سەرانسەری دونیادا هەبوون و وەكو نیشانەیەكی ئایینی نەك تەنها بۆ ژنان بەڵكو بۆ پیاوانی یەكەم هێما و ڕەمزی زاوزێ و پەناگا و خۆراكدەر و پەنادەر بووە[77].

ئیدی ئەو كاتەی نووسین دەستی پێكردووە, ژن خوداش هەبووە بەهۆی ئەو پەیكەرانە كە دۆزراوەتەوە كە ڤینۆس یەكێكە لەو پەیكەرانەی كە لە كوردستانی رۆژهەڵات دۆزراوەتەوە. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ كە لە كۆمەڵگە كشتوكاڵیەكاندا (وەك كۆمەڵگەی كوردەواری خۆشمان) هەمیشە نهێنی بەپیتی زەوی بەستراوەتەوە بە پیتی ژنەوە. هەر لەبەر ئەوەش زەوی پەرستراوە لە سەردەمانێكدا و بە پیرۆز تەماشا كراوە بەو پێیەی كە دایکە[78].شایەنی باسە هەمیشە لە هزرو بیری نیشتیمان پەروەریدا دایک هێمایە بۆ نیشتیمان کە دەکری ئەم  هێمایە لە ئەفسانەی ئەو گەلانەوە هاتبێ كە كۆمەڵگەیەكی كشتوكاڵیین و خاك و زەوی و ئاو سەرچاوەی ژیان پێكدەهێنن.

٦- خواوەندی مێینە لە ئەفسانە و كولتووری كوردیدا

بەو پێیەی كە ئەفسانە رەنگدانەوەی هۆشیاری كۆمەڵایەتییەوە پێشتر لە پێناسەی ئەفسانەدا ئاماژەی پێدرا, دەتوانین باس لە رۆڵی ئافرەت بكەین و بزانین پێگەو پایەی لە كولتووری كوردیدا چۆنە, چونكی ئەفسانەكان ئاوێنەی ژیان و خەیاڵ و ئەندێشەی مرۆڤن, بۆیە هەرچۆنێك ئافرەت لە ئەفسانەی كوردیدا باس بكرێ, ئەوە نیشانەی ئەوەشە چۆن كۆمەڵگەی كوردی لە ئافرەتانی روانیوە, بۆیە پێویستە پێش هەموو شتێ سەرنجی ئایینە كۆنەكان بدەین لە كوردستاندا كە چۆن لە ئافرەتیان روانیوە. دیارە ئەمە بە دوو شتدا دەزانرێ:

یەكەم: چەند لە خواوەندەكان یا فریشتەكان رەگەزی ژنیان هەیە.

دووەم: وتارە ئایینیەكان بە چ شێوەیەك ناوی ژن دێنن. بۆ نموونە لەبەردەنووسی ئانوپانینی (2670-2550) دا پادشای "لۆلۆیی" ژن خودا كە ناوی نی نی (nini) دەبیندرێ كە بازنەی پادشاهی دەدا بە ئازوو و دوودڵی پێشكەش دەكات[79].

٧- خواوەندە مێینەكان لە ئەفسانەی كوردیدا

خواوەند "هێرا" كە بە شاژنی ئاسمان دەناسرێت. ئەم ژن خواوەندە لە رووی ئەفسانەییەوە بەهێزترین خواوەندی ژنە. بۆیە بەخوای هەموو ژنان دەناسرا[80]. هەروەها هاوسەری هەمیشەیی "زیۆس"ە كە رۆمیەكان پێیاندەوت "یۆنوون". شایەنی باسە "هێرا" خاوەنی چارەنووسی هەموو ژنان بوو هەر لەسەرتای ژیانەوە تا مردن لە دەستی ئەودا بوو, چونكی هێرا وەك نموونەی ژنێكی ژیرو وەفادر و باڵاجوان و رێكوپێك هاوكات روخساری جیددی و بەهێز دەناسرا[81].

هەروەها لە شاخەكانی دەوری (عیلام- لە خۆرهەڵاتی كوردستان)دا دیمەنی ژن خودای فراوانكردنی رزق و رۆزی دەبیندرێ كە نێوی كیریشیا (kirirsha) بووە و دەیان سەدە پەرستراوە. هەروەها ژن خودایە نانا کە بە ((nanaja ناسراوە  تا دەورانی پارتیەکان درێژەی هەبوە و ئێستاش پەیکەرەکەی لە گۆرستانی پارتیەکاندا دۆزراوەتەوە. نێوی ئەم ژن خودایە ئێستاش لەنێو ئێمەدا بە تایبەت دایە گەورەكانی كورد كە بە "نەنە" بانگ دەكرێ هەر ماوەتەوە[82]. ژن خواوەندێكی تریش هەبووە بەناوی "ئێشنۆ شیناك" (In shushinak) كە یەكێك لە خواوەندە گەورەكان كە هەم بە خواوەندی نەتەوەیی ناسراوە و بۆ خۆی ژنی "شالا" گەورە خواوەندی ناوچەی عیلام بوو[83]. بێجگە لەوش خواەند "سامۆرات" لە سالی811)   -088پ.ز) دا شاژنی دایك بووە كە سێ ساڵی تەواو تاج و تەختی ئاشووری بە دەستەوە بووە, شایانی وتنە ئەم شاژنە سەرچاوەی ئەفسانەی مێژوویی "سەمیر ئەمیس"ە لە یۆناندا. بەپێی ئەم ئەفسانەیەش بێ, سەمیر ئەمیس نیوەی خودا و نیوەكەی تریشی شا و فەرماندەی بە جەرگ و ئەندازیارێكی شیاو و حاكمێكی هۆشیار و بە تەكبیر بووە[84].

دیارە خواوەندی ژن لە كوردستان زۆر بوون كە رەمز و هێمای خۆشەویستی و ئازایەتی بوون. ئەمە جگە لەوەی كە پەیكەری شاژن ناپیر ئاسو (Napir asu) ژنی شا "ئونتاش" كە لە مادەی برۆنز دارێژراوە و كێشەكی (1750) كیلۆیە. لەسەر داوێنی ئەم پەیكەرە نووسراوە: هەر كەس ئازارێك بەم پەیكەرە بگەیەنێ, توشی هەموو جۆرە بەڵایەكی ئاسمانی دەبێ". سەرەڕای ئەوەش كەسەری ئەم پەیكەرەیان پەراندووە[85]. هەروەها لە ئایینی سۆمەریدا  چەندین خودا هەبوون كە بە رەگەز ژن بونە وەكو "نانایە" كە خودای پاكیزەیی بووە و (باكرە)ی زەوی بووە و خودای تایبەتی ئاری "ئۆر" بووە. خودای شاری كیش لاگاش "ئینگیر سك(دایكی خەخمۆر)" بووە, کەپێیان وابووە خەمی خەڵك دەخوا و لەلای خوداكانی دایك بۆیان دەپارێتەوە. هەروەها یەكێك لە سێ خودای هەرە مەزن ژنە بەناوی "ئە دا" لە ئەكەدا (5000) خودای گەورە و بچووك هەبووە كە بەشێكی زۆریان ژن خودا بوون. بۆ وێنە "ئەشتەر" و "نانا" دووان لەو خودا هەرە گەورە و خۆشەویستەکانن. هەروەها ژن خودا "نی نی" (نا نا) بە دەستێك دوژمنەكانی پەتكردووە و بە دەستێكی بازنەیی پادشاهی دەدا بە ئانوباتی پادشای لولوی (بەردەنووس- سەرپڵ زەهاو)[86].

یەكێكی تر لە خواوەندە مێینە بەناوبانگ و زۆر ناسراوەكان كە بەخواوەندی دایك دەناسرێ ناوی "شاوشكا"یە كە لە شاری "شموخا" نزیك شاری ئامەد (دیاربەكر)ە. تا ئێستەش وێنەكانی لەسەر مۆری هەندێ شوێنی تر وەك تەپە لە نەهاوەند هەر ماوە[87]. لە راستیدا "شاوشكا" خواوەندی دایك یەكێكە لە كۆنترین پەرستراوەكانی ناوچەی "میزۆپۆتامیا" (كە نێوان دوو روبارەكە - دجلە و فورات دەناسرێ) نیشانەیە بۆ پیت و فەڕ و بەرەكەت و بەردەوامی ژیان. ئەم خواوەندە لە شێوەی بۆكەڵەی گەورەدا كە قەبارەیەكی زەبەلاح و دەست و ئەندامەكانی لاشەشی گەورەن. هاوكات لە شارستانیەتەكانی كۆن دا ئەم خواوەندە هێمای مێینەیی و پاكیزەی و داوێنپاكی ژن بووە.[88]

ئەمانە و چەندان نموونەی تر كە دەریدەخەن  بۆ نموونە ناوچەی "جەرمۆ" یەكێكە لە هەرە چەشنە كۆنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەراست كە دەكەوێتە كوردستان ئێراقی ئێستا, بتی بچووكی لە قوڕ دروستكراو دۆزراونەتەوە كە بۆ پەرستن بەكارهاتوون. لە راستیدا ئەم بتانە شێوەی ئافرەتیان هەبووە. بۆیە بەڕای زانایانی شوێنەوارناسی. ئەمانە دەبێ خواوەندی دایك بووبن وە سەر بە كولتووری چەرخی نوێین لە مێژوودا. ئیدی خواوەندی دایك پەیوەندی بە پەرستنی خاك و پیت و بەركەوتەوە هەبووە كە لەناو میللەتانی ئەو چاخەدا باوبووە. هەروەها تایبەت بە شاعیران و ئەو رێورەسمە ئاینیانەی كە بۆ بەرێوەبەردنی كاروباری كشتوكاڵی ئەنجام دەدران پەرستراوە[89].

یەكێكی تر لە خواوەندە بەناوبانگەكان ئەناهیتا (عەشتار- ISHRAR) یا ئەشخارا دەناسرێ. دیارە ئەناهیتا (عەشتار) خواوەندی پیت و بەرەكەتە لای سۆمەرییەكان هەروەها ئەكەدی و بابلییەكانیش پەرستوویانە, ئەمەش خواوەندی دایكە كە سەرچاوەی پیت و بەرەكەتە و خواوەندی خۆشەویستی و جوانی و سێكس و خواوەندی شەڕە, لە دەقە مێخەكییەكاندا بە سەرۆك و خاوەنی شەڕ ناونراوە (شمشێرێكی كەوانەیی و داری دوو سەرەی هەڵگرتووە و لەسەر پشتی شێر یا دوو شێر وەستاوە) وێنەی دووپیشكێك لەسەر گڵێنەكانی شارستانیەتی سامەڕا (900- 5500پ.ز) دۆزراوەتەوە كە هێمایەك بووە لە هێماكانی خواوەند عەشتار لە سەما ئاینیەكاندا. هەروەها لەسەر مۆرەكان و وێنەكانی بۆكێنی پیرۆز و لەسەر هەندێك بەردی سنوورەكان كە هێمایەك بوو بۆ موڵكایەتی ئەم زەویانە كە لە لایەن پادشاوە بەخشراوە[90]. بۆیە ئەناهیتا لە شاری ئەربیل- هەولێری ئێستا- لای ئاشووریەكان زۆر ناسراو بوو.

هەروەها ئەو خواوەندەی كە بە (مامی) خواوەندی لە دایكبوونە لە كاتی ژانی لە دایكبوون. واتە ئەو ژانەی تووشی ئافرەت دەبێت بەر لە كرداری منداڵبوون لە سكیدا, سەرپەرشتی و ئاگاداری و پارێزگاری لە ژن دەكات. شایانی باسە تا ئێستاش لە زمانی كوردیدا بەو كەسەی كە لە ماڵ دەچیتە یارمەتی ژنی سكپڕ دەدات بۆ منداڵ بوون, پێی دەوترێت مامان كە  دەگەرێتەوە بۆ ناوی ئەو خواوەندە[91].

لە كۆتایی دا ئاماژە بە خواوەندێكی مێینە ئەدەین كە لای زۆربەمان لەبیرماوەتەوە, ئەویش خواوەند "شاماران" (SAHMARAN)ە كە بەخوداوەندی دایك دەناسرێ. ئەم خواوەندە لە شێوەی مار دایە. ئەمەش سەیر نییە, چونكی مار لە ئەفسانەی گەلی كوردا دا زۆر باسی لێدەكرێ. هەر بۆیە لە بەناوبانگترین ئەفسانە لە هەندێك ناوچەی كوردەواریدا ئەفسانەی شامارانە, واتا شای مارەكان. ئەم خواوەندە نێوەی ئافرەت و نیوەكەی تریشی مارە. بۆیە زۆرێك لە ئەفسانە ناس و پسپۆرەكان پێیان وایە ئەمە بناغەی ئەفسانەی كوردییە, چونكە بەڕای ئەو پسپۆرانە ئەم ئەفسانەیە راستیەك دەردەخات, ئەویش ئەوەیە كە كۆمەڵگەی كوردی لە چاخە دێرین و كۆنەكان دا, كۆمەڵگەیەكی دایكسالاری بووە, هەر بۆیە لە زۆر ناوچەی كوردستاندا, كە لەناو نەختینە و زێڕی مارەی كچان دا كاتی شوكردنیان وێنەی خواوەند شاماران دادەنرێ[92]. یا لە ژووری نووستنی بووك و زاوا دادەنرێ بە مەبەستی هێنانی پیت و فەڕ و خۆشبەختی. بەرز راگرتنی ئەم خواوەندە لەوەشەوە هاتووە كە نیشانەی نەمریییە و تەمەندرێژی دەهێنێ,  وەك چۆن مار كاژی خۆی فرێ ئەدات و خۆی نوێ دەكاتەوە, ئاوەهاش نەمری و مانەوە لە پاش متبوونی لە ژیانی ماردا, جارێكی تر دەگەرێتەوە بۆ ژیان, سەرەڕای ئەوەی خواوەندی مار هێمای هەژموون و كاریگەری فریودانی سێكسی و فیڵ و تەڵەكەشە كە دواجار پەیوەندی بە ئەفسانەی "ئادەم" و "حەوا"شەوە هەیە.

لە راستیدا لە ئەفسانەی ناوچەی "میزۆپۆتامیا"دا خواوەندی مار لە دەستیدا و هاوكات پرچە درێژە قورسەكانی دەبنە مار, ئەمەش مانای هێزی سێكسی و فریودانە. لەگەڵ ئەوەشدا دووانەیی -دولیزم-ی چاكە و خراپە لایەنی درۆینەیی سامان و سەرمایە دەردەخات, چونكی لەلایەك مار  لایەنی خراپە و لایەنی چاكەیە, بۆیە تائێستاش لە كوردستان ئەفسانەی سامان و دەوڵەمەندی و پیت و بەرەكەت هەر هەیە, چونكی وا باوە لە هەندێ شوێن كە ئەگەر مار بكوژرێ, فڕێ دەدەنە ناو ئاو, ئەگەر باران كەم بوو, خەڵكی دەیەوێ باران باری وەك ئەوەی جارێكی تر مارەكە بگەرێتەوە بۆ ژیان[93].

لێرەوە دەتوانین ئەو راستیە بسەلمێنین كە خواوەندی "شاماران" خواوەندی دانایی و پارێزەر و پاسەوانی نهێنییەكانە لە ئەفسانەی كوردیدا[94]. ئەمەش جێگەی سەرسوڕمان نییە, چونكی هاوشێوەی ئەم خواوەندە لە ئەفسانەی یۆنانییەكانیشدا هەیە كە بەناوی مێرمید (Mermei) دەناسرێ كە لەگەڵ خواوەندی ماری زەویی ئاپی (Api)ە[95]. هاوكات ئەمەش بەڵگەیەكی ترە لە هاوبەشی و لێكچوون لەنێوان ئەفسانەی كوردیی و ئەفسانەكانی گەلانی تردا.

ئەنجام

داستان و چیرۆك میللی و فۆلكلۆرییەكانی كورد پڕن لە نموونەی بەرز و دیار كە باس لە خواوەندی مێینە دەكەن. ئەمە جگە لەوەی ئەو لێكۆلینەوە شوێنەوارایانەی بۆ زۆر ناوچەی كوردستان كە ئاسەواری كۆنی تێدا ماوە كراون. بەڵگەی باش هەن لەسەر ئەفسانە و رۆڵی مێینە, بەڵام هێشتا شوێنی تر هەن كە لێكۆلینەوەیان لەسەر دەكرێ و دەكرێ لە داهاتوودا شتی نوێ دەركەوێ.

ئامانج لە گەڕانەوە و باسكردنی خواوەندی مێینە لە ئەفسانی كوردیدا بە پلەی یەكەم, باسكردنی پێگە و پلە و پایەی ئافرەتە لە كۆمەڵگەی كوردیدا, چونكی بەپێی ئەو ئەفسانانە بەرز ڕاگرتنی ئافرەت و ناونان و وەسفكردنی خواوەندەكان بە خواوەندی مێینە, راستییەكی وامان بۆ دەردەخات كە چۆن سەیری ئافرەت كراوە, رۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگەی كوردیدا بە تایبەت لە قۆناغە دێرین و سەرەتاییەكاندا دەردەخەن, كە كۆمەڵگەی كوردی دایكسالار بووە, بۆیە نزیكایەتی و ئاڵوگۆڕی فەرهەنگی لەگەڵ نەتەوە و گەلانی تری ناوچەكە بۆتە هۆی دەوڵەمەندكردنی ئەفسانەی كوردی و وە مانەوەی زۆر بۆچوون سەبارەت بە ئافرەت كە هەمووی یا زۆربەی لەو ئەفسانانەوە هاتوون تا ئەمڕۆ. كەواتە تێگەیشتن لە ئافرەت پێویستی بە گەڕانەوەش هەیە بۆ مێژوو و ئەفسانەكان بە تایبەت.

بەڕای ئێمە لە هەمووی گرنگتر, زیندووترین نموونە بۆ خواوەندی مێینە لە كولتووری كوردا "شاماران"ە كە بە نزیكترین و باشترین نموونە دژمێردێ كە ئێمە لەرێی ئەم توێژینەوە و گەرانەوە بۆ سەرچاوەكان دۆزیومانەتەوە. بە تایبەت تائێستاش لە كۆمەڵگەی خۆماندا وێنەیەك هەیە بۆ ئافرەت وەك فریودەر و سەرنجراكێشەر و نەرم, بەڵام پێچاوپێچ و سرت و خێرا و ژەهراوی. زمانی تیژ و درێژ, كاتی وەسفیی ئافرەتانی زۆرزان و بەدەموزمان دەكرێ, كە دەلێن خۆت لە دەمی بپارێزە! ئەمەش ئەو راستیە دەردەخات كە پەیوەندی پیاو و ژن چۆنە لە كۆمەڵگەی خۆماندا. زۆرجار پیاو ترساوە لە ژن چونكی سیحر و مەكر و ناز و توانایەكی تایبەتی هەبووە لە سەرنجراكێشانی پیاودا, پیاوەكانیش بە راستەوخۆ یا ناراستەوخۆ ئەم بۆچوونانەیان لە ئەفسانەی كوردی خۆیەوە وەرگرتووە, هەروەها گرنگی دان بە ئافرەت و باسكردنی لە ئەفسانەكاندا بایەخ و گرنگی ئافرەتیش دەردەخات, ئینجا وێنەی ئافرەت لەوێدا باش بێ یا خراپ.

لیستی سەرچاەوەكان

١- ئازاد رەوئوف قەزاز، خودا لە تەقڵگەریەوە بۆ هەستگەری: خوێندنەوەیەكی ئەنترۆپۆلۆژی بۆ ناسینی خودا لای مرۆڤ, ل ١٤٠، ٢٠١٢.

٢- ئارشاک سافراستیان،کورد و کوردستان،وەرگێڕانی:ئەمین شوانی،بڵاو کراوەی (ئاراس)چاپی دووەم،هەولێر: ٢٠٠٥.

٣- ئاماژجاف،سیخۆڕی بە ئامێری سیخۆڕی و لێکۆڵینەوە لە میشک و پاراسایکۆلۆجی،بەرگی یەکەم.چاپخانەی ئۆفسێتی کار،سلێمانی ٢٠٠٢ز.

 

٤- ئەنداز حەویزی،نیگار کردنەوەی ئاڤێستا،نامەی مەینەتی زەردەشت،بەشی یەکەم،شوێنی چاپ(؟)ساڵی چاپ(؟).

 

٥- ئەنستاس ماری کەرمەلی،جیلوە و مەسحەفی رەش(کتێبی پیرۆزی ئێزیدیەکان)، و نەجاتی عە بدولا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،هەولێر٢٠١٢.

 

٦- د. ئیمام عەبدولفەتاح ئیمام: ئەفلاتون و ئافرەت, وەرگێرانی بۆ كوردی, ئەژین عەبدولخالق, پێداچوونەوەی رێبین رەسول: ل31-32, 2008.

٧- د.مەولود ئیبراهیم ‌‌حەسەن،گەڕان بە دوای نەمریدا،بڵاو کردنەوەی(ئاراس)،چاپی یەکەم،هەولێر٢٠٠٢.

٨- دین لە هەوراماندا؟

٩- مهوەش واحد دوست،رویکردهای علمى بە اسطورە شناسی،(سروشت انتشارات صدا وسیما)چاپ اول تهران-١٣٨١.

 

١٠- موسا محمد خدر،ئایینی زەردەشتی لە سەرەتای ئیسلام تا سەردەمی بوەیهیەکان،زانکۆی سەلاحەددین کۆلێجی ئەدەبیات،بەشی مێژوو،هەولێر:٢٠٠٤.

 

 

١١- اسماعيل یورد شاهیان،تبار شناسی قومی وحیات ملی،نشر پژوهش فرزان روز،چاپ اول تهران:١٣٨٠.

 

١٢- د.مەولود ابراهیم حە سەن،پێکهاتەی ئەفسانەی کوردی،چاپخانەی رەنج،چاپی یەکەم،لا ٦٦-٦٩،سلێمانی :٢٠٠٠.

 

١٣- محمد رضا ارشاد،گسترە اسطورە،انتشارات هرمس،چاپ سوم،ص٢١٥،تهران :١٣٩٠.

١٤- نجف دریا بندری،افسانەی اسطورە،نشر کارنامە،جاپ اول،ص١٩،تهران :١٣٨٠.

 

١٥- کارن ارمسترانگ،تاریخ مختصراسطورە،ترجمە عباس مخبر،نشر مرکز،جاپ اول،ص١،تهران :١٣٩٠.

 

١٦- د.کامەران موکری ،ئە دەبی فۆلکلۆری کوردی،بەشی یەکەم١٩٨٤-کتێبخانەی نیشتمانی بەغدا،ل٤٢-٤٢.

 

١٧- د.مەولود ئیبراهیم حەسەن،گەڕان بە دوای نەمرییدا لە ئەفسانە ی کوردی و فارسی دا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،ل١٧٤-١٧٥،هەولێر:٢٠٠٢.

 

١٨- د. رەشاد میران، رەوشی ئایینی و نەتەوەیی لە كوردستان دا, چاپی دووەم, بڵاوكردنەوەی سەنتەری برایەتی زنجیرە 7, 2000.

١٩- د.عیزەددین مستەفا رەسول، ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی، بەغدا, 1970, ل13-14.

٢٠- كەریم شارەزا، ئەفسانە لە شیعری هاوچەرخی كوردیدا, هەولێر 2005, ل10-13.

٢١- د. كەمال مەزهەر، ئافرەت لە مێژوودا،بەغدا, 1984.

٢٢- د. كامەران موكری، ئەدەبی فۆلكلۆری كوردی, بەشی یەكەم 1984- كتێبخانەی نیشتمانی بەغداد, ئەدەبی میللی كورد, ل39-56.

٢٣- د. مەولود ئیبراهیم حەسەن ،پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی،لێكۆلینەوەیەكی بەراوردكاریی شیكارییە لە نێوان ئەفسانە و مێژوو و ئایین و فەلسەفە و زانستدا, 2007 سلێمانی.

٢٤- محمد سدیق بۆرەكەیی، مێژووی وێژەی كوردی, چاپ اول 1375, چاپخانەی میهر تەبرێز.

٢٥- فواد حسین ئەحمەد، ئافرەت لە هۆنراوەی كوردیدا،دارالحریە للگباع بغداد, بێ ساڵ, ل13-15.

٢٦- زێوس، ئەفسانەی خواكان، وەرگێرانی بۆ فارسی شجاع الدین شفا،وەرگێرانی بۆ كوردی: عومەر رەسول خدر, ل24: چاپی یەكەم- سلێمانی 2005.

سەرچاوە عەربییەكان:

٢٧- د. جمال رشید، ظهور الكورد فی التاریخ, ص336-337, اراس 2005.

٢٨- فراس السواح، الاسطورە والمعنی دراسات فی المیتولوجیا و الدیانات الشرقیە،الطبعە الثانیە- دار علادین ،دمشق٢٠٠١ .

٢٩-نورثروب افرای،الماهیە والخرافە،دراسات فی المیثولوجیاالشعریە،ترجمە،هیفاءهاشم،مراجعە:عبدلکریم ناصیف،منشورات وزارە الثقافە الطبعە الاولی، دمیشق :١٩٩٢.

٣٠- خزعلىالماجدی،الدین السومری،دار الشروق للنشروالتوازیع،الطبعە العربیە الاولی،عمان:١٩٩٨.

 

٣١- ماجد عبداللە الشمس،الحظارە والميثولوجیا فی العراق القدیم، منشورات دار علاءالدین،الطبعە الاولی، دمشق:٢٠٠٣.

 

٣٢- فاضل عبدالواحد على الدکتور، الطوفان المراجع المساویە الاهالی،الطبعە الاول، دمشق:١٩٩٩،٢٠٠٣.

 

٣٣- هیجل،تاریخ الفلسفە،الجلد الاول،ترجمە:ا.د.امام عبدالفتاح امام،الناشر مکتبە مدبولی-القاهرە ١٩٩٧.

د.عبد الحمید الحنفی،المعجم الفلسفی، ل-٦٠.

٣٤-عبدالرقیب یوسف،حدود کردستان الجنوبیە تاریخیا وجغرافیا،مطبعە شڤان،الطبعە الثانیە،ص١٧،السلیمانیە: ٢٠٠٥.

گۆڤار:

١- ژیلا و تەیفور، خواوەندی مێینە لە كولتووری كوردیدا, گۆڤاری گزنگ سوێد ساڵی 1993, ژمارە 8: ل14, ژمارە ل3-32.

٢- ڕامان-ژمارە(٩٩)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠١)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٢)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٧)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٨هەولێر-٢٠٠٦.

٣.هەزار مێرد،ژمارە(٢٥)ساڵی حەوتەم،٢٠٠٤.

٤-لالش ،١٦،دهۆک، اب،٢٠٠١ مجلە ثقافیە دوریە یصندرها مرکز لالش بالل‌غتیین الکوردیە والعربیە.

ئینتەرنێت:

* ئەندرۆ كۆلینز:

http://www.andrewxcollins.com/page/articles/kurdistan.htm

* http/landofkard.blogaspot.com/2010/05scythican-methology-and-yazdanism.

* http://landofkarda.blogspot.com/2009/02/shameran.html.

[1].ئارشاک سافراستیان:کورد و کوردستان،وەرگێڕانی:ئەمین شوانی،بڵاو کراوەی (ئاراس)چاپی دووەم،هەولێر ٢٠٠٥.
 [2]. د.مەولود ئیبراهیم ‌‌حەسەن،گەڕان بە دوای نەمریدا،بڵاو کردنەوەی(ئاراس)،چاپی یەکەم،هەولێر٢٠٠٢.
[3].دین لە هەوراماندا؟
[4].مهوەش واحد دوست،رویکردهای علمى بە اسطورە شناسی،(سروشت انتشارات صدا وسیما)چاپ اول تهران-١٣٨١.
[5].نور ثروب افرای،الماهیە والخرافە،دراسات فی المیثولوجیاالشعریە،ترجمە،هیفاءهاشم،مراجعە:عبدلکریم ناصیف،منشورات وزارە الثقافە الطبعە الاولی،دمیشق-١٩٩٢.
[6] .موسا محمد خدر،ئایینی زەردەشتی لە سەرەتای ئیسلام تا سەردەمی بوەیهیەکان،زانکۆی سەلاحەددین کۆلێجی ئەدەبیات،بەشی مێژوو،هەولێر٢٠٠٤.
[7]. ئاماژجاف،سیخۆڕی بە ئامێری سیخۆڕی و لێکۆڵینەوە لە میشک و پاراسایکۆلۆجی،بەرگی یەکەم.چاپخانەی ئۆفسێتی کار،سلێمانی ٢٠٠٢ز.
[8] .دین لە هەوراماندا
[9] .ئەنداز حەویزی،نیگار کردنەوەی ئاڤێستا،نامەی مەینەتی زەردەشت،بەشی یەکەم،شوێنی چاپ(؟)ساڵی چاپ(؟)
[10].اسماعيل یورد شاهیان،تبار شناسی قومی وحیات ملی،نشر پژوهش فرزان روز،چاپ اول تهران-١٣٨٠.
[11].[11].ئارشاک سافراستیان:کورد و کوردستان،وەرگێڕانی:ئەمین شوانی،بڵاو کراوەی (ئاراس)چاپی دووەم،هەولێر ٢٠٠٥
[12]. ڕامان-ژمارە(٩٩)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠١)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٢)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٧)،هەولێر-٢٠٠٥.

ڕامان-ژمارە(١٠٨هەولێر-٢٠٠٦.

 
[13] .هەزار مێرد،ژمارە(٢٥)ساڵی حەوتەم،٢٠٠٤.
[14] .خزعلى الماجدی،الدین السومری،دار الشروق للنشروالتوازیع،الطبعە العربیە الاولی،عمان١٩٩٨.
[15]. ماجد عبداللە الشمس،الحظارە والميثولوجیا فی العراق القدیم. منشورات دار علاءالدین،الطبعە الاولی-دمشق- ٢٠٠٣.
[16] مەولود ئیبراهیم حەسەن،گەڕان بە دوای نەمریدا،بڵاو کردنەوەی(ئاراس)،چاپی یەکەم،هەولێر ٢٠٠٢.
[17]. خزعلى الماجدی،الدین السومری،دار الشروق للنشروالتوازیع،الطبعە العربیە الاولی،عمان١٩٩٨
[18] فاضل عبدالواحد علی (الدکتور) الطوفان المراجع المساویە الاهالی،الطبعە الاول-دمشق ١٩٩٩.
[19] . خزعلى الماجدی،الدین السومری،دار الشروق للنشروالتوازیع،الطبعە العربیە الاولی،عمان١٩٩٨
[20] ماجد عبداللە الشمس،الحظارە والميثولوجیا فی العراق القدیم. منشورات دار علاءالدین،الطبعە الاولی-دمشق- ٢٠٠٣.
[21] .لالش ،١٦،دهۆک، اب،٢٠٠١، مجلە ثقافیە دوریە یصندرها ،مرکز لالش بالل‌غتیین الکوردیە والعربیە.
[22]. لالش ،١٦،دهۆک، اب،٢٠٠١ ،مجلە ثقافیە دوریە یصندرها، مرکز لالش بالل‌غتیین الکوردیە والعربیە.
[23] .ئارشاک پولادیان،کورد لە سەرچاوە عەرەبیەکاندا،وەرگێڕانی:ئازاد عوبێد سالح،چاپخانەی زانکۆی سەلاحەددین،کوردستان،هەولێر-٢٠٠٠.
[24] . لالش ،١٦،دهۆک، اب،٢٠٠١، مجلە ثقافیە دوریە یصندرها ،مرکز لالش بالل‌غتیین الکوردیە والعربیە.
[25] .هیجل،تاریخ الفلسفە،الجلد الاول،ترجمە:ا.د.امام عبدالفتاح امام،الناشر مکتبە مدبولی-القاهرە ١٩٩٧.
[26] .د.جمال رشید:"ظهور الکورد فیالتاریخ"،ج :الثانی- اراس ٢٠٠٥،ص،٥٦١.
[27] .ه.س.ل ٥٦٢
[28] .د.مەولود حەسەن:پێکهاتەی ئەفسانە کوردی،ل،٦٧.
[29] .ه.س.ل،٧٦‌
[30] .د.جمال رشید:ل ٥٦٣
[31] .د.جمال رشید:ل ٥٦٣.
[32] .رۆزنتال:المعجم الفلسفی، ل٢٣.
[33] .جمیل صلیبا:الموسوعة الفلسفیە:ل ٠٠٠.
[34]. فراس السواح: الا سطورە والمعنى،ل ١٣ .
[35] .ئازاد رە وف قەزاز: خودا لە ئەقلگەریەوە بۆ هەستگەری،ل ١٤٠: ٢٠١١.
[36] .د.قصى الحسین: انثو بولوجیا الادب، ل ١١٣- بیروت ٢٠٠٩.
[37] .د.کامەران موکری: ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی،بەشی یەکەم ١٩٨٤- کتێبخانەی نیشتیمانی بەغدا، ل ٣٩.
[38] .د.مەولود حسن: پێکهاتەی ئەفسانەی کوردی، ل ٧٦.
[39] . د.جمال رشید:"ظهور الکورد فیالتاریخ"،ج :الثانی- اراس ٢٠٠٥،ص،٥٦٣.
[40] .ە.س.ل٤٣
[41] .ە.س.٤٢
[42] .ە.س.ل٤٢-٤٣
[43].ئەنستاس ماری کەرمەلی،جیلوە و مەسحەفی رەش(کتێبی پیرۆزی ئێزیدیەکان)، و نەجاتی عە بدولا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،هەولێر٢٠١٢.
[44] .محمد رضا ارشاد،گسترە اسطورە،انتشارات هرمس،چاپ سوم،ص٢١٥،تهران ١٣٩٠.
[45] .نجف دریا بندری،افسانەی اسطورە،نشر کارنامە،جاپ اول،ص١٩،تهران ١٣٨٠.
[46] .د.مەولود ابراهیم حە سەن،پێکهاتەی ئەفسانەی کوردی،چاپخانەی رەنج،چاپی یەکەم،لا ٦٦-٦٩،سلێمانی ٢٠٠٧.
[47]. د.مەولود ابراهیم حە سەن،پێکهاتەی ئەفسانەی کوردی،چاپخانەی رەنج،چاپی یەکەم،لا ٧٠،سلێمانی ٢٠٠٧.
[48].کارن ارمسترانگ،تاریخ مختصراسطورە،ترجمە عباس مخبر،نشر مرکز،جاپ اول،ص١،تهران ١٣٩٠.
[49] .عبدالرقیب یوسف،حدود کردستان الجنوبیە تاریخیا وجغرافیا،مطبعە شڤان،الطبعە الثانیە،ص١٧،السلیمانیە ٢٠٠٥.
[50]ئەنستاس ماری کەرمەلی،جیلوە و مەسحەفی رەش(کتێبی پیرۆزی ئێزیدیەکان)، و نەجاتی عە بدولا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،لا(٧٥،١٠٤،١٠١،١٥٨،١٣٥،١٧،٣٣،٤١،٣٦) هەولێر ٢٠١٢.
[51].د.مەولود ئێبراهیم حەسەن،گەران بە دوای نەمرییدا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،لا ٢٥-٢٤، هەولێر٢٠٠٢.
[52]. د.عبد الحمید الحنفی: المعجم الفلسفی، ل-٦٠.
.[53] د.عبد الحمید الحنفی: المعجم الفلسفی، ل-٠٠٠ .
[54].د.کامەران موکری:ئە دەبی فۆلکلۆری کوردی،بەشی یەکەم١٩٨٤-کتێبخانەی نیشتمانی بەغدا،ل٤٢-٤٢.
[55] .د.مەولود ئیبراهیم حەسەن،گەڕان بە دوای نەمرییدا لە ئەفسانە ی کوردی و فارسی دا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،ل١٧٤-١٧٥،هەولێر٢٠٠٢.
[56] . د.مەولود ئیبراهیم حەسەن،گەڕان بە دوای نەمرییدا لە ئەفسانە ی کوردی و فارسی دا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،ل١٧٧-١٧٨،هەولێر ٢٠٠٢.
[57] . د.مەولود ئیبراهیم حەسەن،گەڕان بە دوای نەمرییدا لە ئەفسانە ی کوردی و فارسی دا،دەزگای ئاراس،چاپی یەکەم،ل٢٠٦-٢٠٧،هەولێر.٢٠٠٢.
[58] . جین هولم وجا پوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ل١٢٣-١٢٩، ١٩٩٩.
[59].د.ئیمام عه بدولفەتاح،ئەفلاتون وئافرەت، ل٢٣ .
[60] .  زیوس،ئەفسانەی خواکان ،ل٢٤، ٢٠٠٥.
[61] .تلیسمان عقراوی ،المراة دورها و مکانها فی وادی الرافدین-بغداد، ل١٩،١٩٧٨ بە سود وەرگرتن لە کتێبی "ئافرەت لە هۆنراەوی کوردیدا"-نوسینی فواد حسین ئەحمە د-ل ١٣-١٤.
[62] . د.ئیمام عه بدولفەتاح،ئەفلاتون وئافرەت، ل٢٣.
[63] .ە.س.ل٢٣.
[64] .د.مەولود ئیبراهیم  حەسەن، پێکهاتەی ئەفسانە کوردی،ل،٧٦. وە فواد حسین ئەحمە د:ئافرەت لە هۆنراوی کوردیدا،ل١٣-١٥
[65] .د.مەولود ئیبراهیم  حەسەن،پێکهاتەی ئەفسانە کوردی،ل،٧٧.
[66] د. جمال رشید، ظهور الکورد فى التاریخ،ص،٢١٨-اراس ٢٠٠٤.
[67] د.کامەران موکری،ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی.ل ٤٠-٤١.
[68] د. جمال رشید،ظهور الکورد فى التاریخ،ص،٢١٨-اراس ٢٠٠٤.
[69] د.کامەران موکری،ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی.ل ٤٦-٤٨.
[70] د.عيزەدین مستەفا رەسول،ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی-بەغدا ١٩٧٠، ل١٣،١٤- کەریم شارەزا: ئەفسانە لە شیعری هاوچەرخی کوردیدا-هەولێر ٢٠٠٥، ل١٣،١٠.
[71] کەریم شارەزا،ئەفسانە لە شیعری هاوچەرخی کوردیدا-هەولێر ٢٠٠٥، ل١٣،١٠- د.کامەران موکری:ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی.ل ٤١،٤٠.
[72] د.کامەران موکری، ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی. ل ٤٢-٤٢- کەریم شارەزا: ئەفسانە لە شیعری هاوچەرخی کوردیدا-هەولێر ٢٠٠٥، ل١٣،١٠.

 
[73] د.مەولود ئیبراهیم  حەسەن، پێکهاتەی ئەفسانە کوردی،ل،٤٩،٤٨- کەریم شارەزا:ئەفسانە لە شیعری هاوچەرخی کوردیدا-هەولێر ٢٠٠٥، ل١٠.
[74] سدیق بۆرەکەیی، مێژووی ئەدەبی کوردی، ل١٩٩.
[75] ژیلا و تەیفور،خواوەندی مێینە لە کولتوری کوردیدا،گۆڤاری گزنگ" ژمارە ٧،سوید،ل ٣٤١٩٩٣.
[76] ه.س.ل ٣٤.
[77] ه.س.ل ٣٤.
[78] د.قصىالحسین، انثوبولوجیا الادب،بیروت ٢٠٠٩ ، ص ١١٣.
[79] ژیلا و تەیفور،خواوەندی مێینە لە کولتوری کوردیدا، گۆڤاری گزنگ" ژمارە ٨،سوید،ل ١٤.
[80] ئەفلاتون و ئافرەت،ل٢٣، هەروەها ئەفسانەی خواکان،ل ٢٦
[81] ئەفسانەی خواکان ،(زیوس)، ل٢٤، ٢٠٠٥ ،هەروەها د.ئیمام عه بدولفەتاح،ئەفلاتون و ئافەرت، ل ٢٣.
[82] ژیلا و تەیفور، خواوەندی مێینە لە کولتوری کوردیدا،" گۆڤاری گزنگ" ژمارە ٨،سوید،ل ٤٣.
[83] ه.س. ل ٤٣.
[84] ه.س. ل ١٨.
[85] ه.س. ل ٣٦.
[86] ه.س. ل ١٧.
[87] د. جمال رشید، ظهور الکورد فى التاریخ،ص،٣٣٦- اراس ٢٠٠٤.
[88] ه.س. ل ٢٣٧.
[89] د،رەشاد میران ،رەوشی ئا یینی و نەتەوەیی لە کوردستان، ل ٢٠،١٩ -٢٠٠٠.
[90] د. جمال رشید، ظهور الکورد فى التاریخ،ص،٥٧٠- اراس ٢٠٠٤.
[91] د. جمال رشید، ظهور الکورد فى التاریخ،ص،٥٧٠- اراس ٢٠٠٤.
[92] A.colins:15-2000?.
[93]  د.عيزەدیم مستەفا رەسول،ئەدەبی فۆلکلۆری کوردی،بەغدا ١٩٧٠، ل١٣،١٤.
[94] http://www.andrewcolins.com/page/articles/Kurdistan.htm
[95] http://landofkard.blogspot.com/2010/05scythican-methology-and-yazdanism