Kürt Edebiyatını Konuşmadan Önce

Kürtlerle ilgili hemen her alanda ele alınan konuyu bağlamından çok sapmadan konuşmak zor olduğundan edebiyat üzerine de edebi çerçevede kalarak konuşabilmek pek kabil değil. Bu minvalde bir çabanın içine girildiği anda çok geçmeden meselenin odağından saptığı, muhatapların yıllardır kangren olmuş birtakım sorunların içinde kalakaldığı görülür. Değinilen sorunlarla bağlantılı olarak, edebiyat, müzik, sinema gibi sanatın bazı dallarında yapılan çalışmalar ve tartışmalarda da ibre hızla dilin (Kürtçe’nin) problemlerine ve dili çepeçevre saran tarihsel-politik meselelere kayar. Bundan hareketle şunu rahatlıkla iddia edebiliriz: Kürtler çoğu zaman sanatın herhangi bir dalı üzerine tartışıp düşünce üretirken o sanatın asıl çerçevesinin çok dışında kalırlar. Zira asıl konuya varmadan önce konunun etrafını çepeçevre kuşatmış, konu bakımından tali ama etkisi büyük meselelere çözüm üretmek zorundadırlar. Kürt edebiyatı kamusunun kanıksanmış olduğu bu durum edebiyata genellikle müstakil bir sanat alanından çok dil ve çeviri problemlerinin işlendiği, dilin kelime hazinesine katkı yapıldığı bir mecra olarak bakılmasına yol açmıştır.  Kürt edebiyat eleştirisinde mezkûr bakışın somut yansımalarıyla sıkça karşılaşılır. Birçok eski/yeni Kürtçe eleştiri yazısı yahut kitap kritiği yazıya konu olmuş eserin edebi niteliğinden çok dil ve dilin sorunlarını vazetmek üzerinde ilerler.  Edebiyatın izler çevresinin ekseri Kürtçe bir eseri, Kürtçeyi iyi kullanıp kullanmadığı, (daha çok dilin maddi yönden kullanım performansının baz alınması manasında) Kürtçenin egemen dillerin etkisinde kalıp kalmadığı (Kürtçe metinlerde Türkçenin kokusunu bulmak, bulmamak başat  “edebi kriter” olmaya devam ediyor) içeriğin birtakım tarihi politik mevzulara çare olup olmadığı, metnin ya da eserin folklorik unsurlar açısından zengin nüveler içerip içermediği üzerinde bir değerlendirme yapmaya meyildir. Konunun nesnesine ve çerçevesine bağlı kalarak konuşma imkânı en başından beri yitirilmiş gibidir.  Bu elbette konuşulması ve geçilmesi gereken bir merhaledir. Doğrusu bu yönde ciddi, nitelikli, gayretler de mevcuttur. Ama bunlar şimdilik daha çok bireysel çabalardan ibarettir. Tüm bu sorunların çözülmesi için her şeyden önce doldurulması gereken hendekler, döşenmesi gereken yollar, yıkılması gereken duvarların olduğu gerçeği  serinkanlılıkla kabul edilmelidir. Kabul edilmelidir ki kendi imkan ve kriterleri içinde boy veren, güçlü  bir  edebiyat üretimine ulaşılabilinsin.  

İkili Gündem

Yine Kürtlere ilgili birçok konuda olduğu gibi yukarıda kısmen değinilen nedenlerden ötürü birbirini dışlayan muhatabından farklı şeyler isteyen iki ayrı edebi gündemin varlığına da dikkat çekilebilir.  Biri dünyanın hali hazırda bulunduğu merkezden dayattığı Dünya Edebiyatı Gündemi; diğeri de Kürtlerin özel gündemi. Kürt edebiyatçısı bu iki gündemin farklı talepleri arasında sıkça bocalıyor.  Hatta aradaki makası kapatmak için canhıraş bir şekilde kimi zaman dilbilimci, kimi zaman akademisyen,  hatta eylemci ve aydın kimliği/rolü üstlenmek durumunda kalabiliyor. Elbette bu rollerin her biri yeterli donanım,  geniş bir zaman, özel bir çaba istediğinden, beklentiyi tamamıyla karşılamak da haliyle zor oluyor. Birçok sahada olduğu gibi sanatın tüm mecralarında işlerin hakkıyla yapılamamasının, ortaya çıkan ürünlerin iyi niyetli ama sarsak ve savruk olmasının biraz da bu zorluğun ve rol karmaşıklığının neticesi olduğunu söyleyebiliriz. Bundan hareketle çalışma odasındaki Kürt edebiyatçısının bu sorunlarla kafası karışık ve yorgun bir halde bir yandan kendi edebiyatını kalıcı ve büyük yapacak poetik talepler, öte yandan Kürtlüğün ve Kürtçenin beraberinde getirdiği genel yükümlülükler arasında yarılmış bir vaziyette kalakaldığını söylemek de aşırı yorum olmayacaktır. 

Bu ikili gündem dayatması, her inceleme ve eleştiri metninde Kürtçe yazılmış edebi bir eser karşısında iki ayrı değerlendirme bagajını da zorunlu kılıyor. Bu iki bagajda duran kriterleri hakkaniyetle gözeterek bir esere yaklaşmak her zaman kolay olmadığı gibi bazen acımasız ya da tam tersi romantik, abartılı değerlendirmeler ortaya çıkabiliyor, maalesef.  

Son on yılda alanında uzmanlaşmış onlarca yazar,  araştırmacı ve akademisyenin yukarıda bahsi geçen engelleri aşıp dar ve zorlu çemberi kırabilmek adına her şeye rağmen nitelikli metinler üretebildiğine şahit olmaksa son derece umut vericidir. Kürt edebiyatı üzerine onlarca özgün tez yazılıp basıldı. Akademik tez ve teorik kitapların basımının yanı sıra Zarema, Wêje û Rexne, Nûbihar Akademi, Derwaze,  gibi dergilerde yüzlerce nitelikli makale yayınlandı.  Belki bugün bize böylesine bir dosya hazırlama cesareti veren de sayıları az, çabaları büyük, metinleri yaratıcı, kalibreleri dünya yazınına denk birçok ismin varlığıdır.  

Kürt Araştırmaları Dergisi “Kürt Edebiyatı” gibi kapsamlı bir isimle hazırlayacakları edebiyat dosyasında kendilerine katkı sunmak için şahsıma konuyu açtıklarında dosyanın nasıl olabileceğini değinilen sorunlar çerçevesinde düşünmeye koyuldum: Hangi Kürt Edebiyatı, hangi konular, hangi dönemler, hangi soru(n)lar? Böylesine geniş bir konuyu tek bir elden ve bir derginin yalnızca bir sayısına sığdırmak mümkün olmadığı gibi buna niyet etmenin de hiç mantıklı olmayacağı ortadaydı. Ancak konuları ve tartışmaları çeşitli kılmak gibi bir çaba kesinlikle gerekliydi.

Kürt Edebiyatı kamusunda kırk kişiye yakın isimden dosyamıza katkı sunmalarını talep ettik. Çağrımıza ve özel taleplerimize cevap veren, yazısını zamanında yollayan, yazdığı yazıyı yetiştiremeyen herkese bu münasebetle buradan teşekkür etmek isterim. Üç aylık çalışmanın nihayetinde ortaya daha çok Kurmanci edebiyatının klasik, modern dönem ve türleri üzerine geniş bir yelpazede yazılmış metinler çıktı. Kimi yazıları bir bilgi boşluğunu doldurmak, kimi yazıları bazı mikro tartışmaların önünü açabilmek,  kimi yazıları çokça konuşulan ama derinliğine inilmemiş bazı konuları etraflı ve özenli incelemesi, kimi yazı ve söyleşileri de yakın gündeme not düşebilecek nitelikte olması hasebiyle yayınlamayı uygun ve gerekli gördük. Yanı sıra tanıklık edebiyatına dair çarpıcı tespitler yapan J.M. Coetzee’nin Karanlık Oda’ya Doğru adlı makalesi ile postkolonyal teorinin tanıdık isimlerinden Ngũgĩ wa Thiong'o’nun bir söyleşisini de ilk defa çevirip dosyaya dahil ettik. 

Son olarak dosya editörlüğüne beni layık gören ve her aşamada (makale temin etme, değerlendirme, öneri ve düzeltmelerde bulunma)  beni yalnız bırakmayan dergi kurulundaki her isme teşekkürü borç bilirim. Editör hanesine onların isimleri yerine benim ismimin yazılmasının yayın kurulunun teveccühü olduğunu belirtmek isterim. Tüm okuyuculara iyi okumalar dileriz. 

Mihemed Şarman

Kurdî

Li Ser Edebiyata Kurdî...

    Çawa ku ne pêkan e meriv di derheqê her qadeke kurdan de  axaftinekî bike eynî wisa ne pêkan e ku meriv li ser edebiyata Kurdî bêyî çarçoveya giştî biaxive.  Bi vî awayî dema ku hewlek tê dayîn piştî demekê mesele ji çarçoveya giştî dûr dikeve û mîna rîşa pûç dimîne. Ev pirsgirêkên ku bi vê yekê ve pêwendîdar ew xebat û nîqaşên ku di şaxên edebîyat, mûsîk, sînema û hwd.  hatine kirin ji nişka ve dagerîyane li ser pirsgirêkên zimanî yên ku ew dorpêçkirine: mîna yên dîrokî-polîtîk. Ji vê yekê em bi hêsanî dikarin îddîa bikin dema ku kurd li ser şaxeke hunerê nîqaş dikin û hizrekê diafirînin ji hunera esas dûr dikevin. Dîsa berîya ku bêne li ser vê mijara esasî divê ji bo meseleyên ku biçûk xuya dikin û di eslê xwe de mezin in çareserîyekî peyda bikin. Edîbên edebîyata kurdî  ku ev yek qebûl kirine û divê zanibin ku bûne baîsê wê yekê ku edebiyat ji mecra hunerê zehftir kirine mecra nîqaşên zimanî, problemên wê û dewlemendkirina xezîneya wê bi xwe. Di rexnegiriya edebiyata kurdî da gelek ezber hene ku em her tim li wan rast tên. Gelek nivîsên rexneyî ango şêwrên pirtûkan çi yên îro çi yên kevn ji çawaniya berhemê zêdetir li ser zimanê wê û pirsgirêkên wê rawestiyane û wisa pêda çûne. Pirraniya kesên ku şiverêya edebiyatê dajon berhemeke Kurdî wiha dinirxînin: Kurdîyeke baş bi kar aniye yan na (qesta wan zêdetir performansa wê ya maddî ye) di bandora zimanên din da maye yan na (di metnên Kurdî da bêhna zimanê Tirkî, tunebûn an hebûna  wê bêhnê niha jî bo wê metnê kirîtera sereke ya edebî tê dîtin) û naveroka berhemê bo hin mijarên dîrokî-polîtîk bûye meydan yan jî ji aliyê hêmanên folklorîk va zengîn e yan na ? Berhemek anegorî van pîvanan tê nirxandin.  Derfeta xeberdanê bo mijara objeyê û çarçoveya wê ( ligel ku mirov di serî de ji mijarê neqete) wisa ye ku meriv dibê qey tune ye. Helbet ev merheleya han dê bê axaftin û divê mirov ji vê merheleyê derbas jî bibe. Heger we ya rastî bivê hewldanên maqul, kêrhatî û yên di cî de hene. Lê niha gelekî ji wan hewildanan şexsî ne.  Berîya ku ev pirsgirêk bêne çareser kirin divê em qebul bikin ku li pêşîya me tijî kort û çal hene; divê em wan kort û çalan tijî bikin. Ji xwe re rêyên baş peyda bikin. Û dîwarên ku zik dane hilweşînin da ku karibin dîwarek baştir lê bikin. Heger evana werine qebul kirin edebiyata Kurdî dê di nav krîter û derfetên xwe yên heyî da bigihije hilberînek baş ê edebî.

Rojeva Piralî

Em dikarin balê bikşînine wan jî di nava kurdan da gelek mijarên cûrbicûr hene kêm-zêde me li jor jî behs kir lê dîsa jî nebêjim nabe, du rojevên edebî yên ku her yek seriyekî dajon û hev du nahesibînin li gel vê ji mixatabê xwe cudatir tiştan difikirin hene. Yek Rojeva Edebîyata Dinyayê ku bi zora rojeva hazir ya dinyayê çêbûye heye ya din jî rojeva taybet ya Kurdan. Edîbên Kurd di navbera van her du rojevan da badanajê dikin. Bi ser da ji bo ku dilê tiştekî ji xwe nehêlin car heye dikevine dilqê zimanzanan, car heye akademîsyenan, car jî heye dikevine dilqê çalakger û rewşenbîran. Helbet bo van hemû tiştan zanîn, birrek wext, hewleke şexsî divê, ji ber ku bi dest xistina van hemû tiştan zehmet e meriv nikare dilê her kesî li xwe xweş bike. Ev gellekî zehmet e. Sedema bêpergalî û belawelabûna berhemên ku hatine pê (ji dilsoziya wan şik tune) mîna gelek mecrayên din di hemû çiqên hunerê da jî ev rengê piralîbûnê zorê dide wî. (Him rewşenbîr e, him nivîskar e him akademîsyen e û hwd.) Bêguman, ji ber ku ji van rolan her yek pêdivî bi alavên têr, gelek dem û hewlek taybetî heye; dijwar e ku meriv bibe bersiv bo van hêviyan.

Ev piralîbûn wek di gelek qadan, di qada hunerê da jî zorê dide wî kesê û nahêle ew kes berhemên pak biafirîne. Ji ber van yekan hişê Edîbên Kurd ên li jûra xwe dixebitin tevlihev e,  xema gelek tiştan (berhemanînê)  dixwin loma westiyayî ne. Çimkî him dixwazin berhemeke edebî bo paşerojê bihêlin him jî dixwazin poetîkaya xwe berz û bilind bikin. Li aliyekî din jî barê ku Kurdayetî û zimanê Kurdî li wî dike; wî tûr-tela dike û li meydanê dihêle. Ev her du rojevên ku her yek ji aliyekî va zextê li meriv dikin, di her metneke kurdî ya rexneyî û vekolînî de meriv neçar dihêle ku bo her yekî kîsikekî bi xwe ra bigerîne. Raçavkirina kirîterên di van her du kîsikan da rê nade meriv bi hêsanî nêzê berhemê bibe yan jî berevajî wê mixabin şîroveyên romantîk û gotinên qelew derdikevine holê.

Di van deh salên dawî da dehan nivîskar, lêkolîner û akademîsyenên ku di qada xwe da bûne pispor û ji bo ku ji wê yekê dûr kevin astengiyên ku me li jor behsê kiribû şikênandine û bi ser wan ra gav kirine, li gel van handîqapan berhemên hêja afirandine. Mişahidiya vê, hêviyê bexşî meriv dike. Li ser wêjeya Kurdî gelek pirtûkên tezê û yên teorî yên bêhempa hatine çap kirin. Ji bilî wan di gelek kovaran de wekî Zarema, Wêje û Rexne, Nûbihar Akademî, Derwaze gotar hatine weşandin. Belkî em hêza amadekirina dosyeyeke wiha ji van kovarên ku hejmara wan kêm lê keda wan mezin, metnên afrîner û hebûna kesên ku çapa wan digihîje edeba dinyayê digirin. Wexta xebatkarên Kovara Lêkolînên kurdî li gel serenava berfireh “Edebiyata Kurdî` hatine li cem min da ku qenciya min jî bigihîje kovarê li ser çawaniya kovarê fikirîm û li gel tiştên ku amaje pê hatine kirin ji xwe ra ponijîm: Kîjan Edebiyata Kurdî, kîjan mijar, kîjan heyam kîjan pirs (pirsgirêk) ? Mijareke ew qas berfireh û ez dê bi tenê çawa di hejmarekî da cî bikim (jixwe cî nabe) jixwe nîyeta min ya ku ez tev di hejmarekî da cî kim jî nebû ev yek jixwe tişteke derveyî eql e. Lê belê diviya teqez hewla min bo mijar û nîqaşên cûrbecûr bûya.

Di qada Edebiyata Kurdî da me nêzê çil kesî xwest ku qenciya wan jî bigihîje vê hejmara kovarê. Herçî li banga me zivirî û guh da daxwazên me yên taybet, yên nivîsên xwe di wextê xwe da şandin û yên nivîsên xwe pê ra negihandin dixwazim bi vê minasebetê ji vir spasiyê li wan tevan bikim. Di dawiya van her sê mehan da zêdetir li ser edebiyata Kurmancî metn hatine pê. Evan metnên ku bi awayekî berfireh hatine nivisîn li ser edebiyata klasîk û modern in. Ji wan nivîsan hinek ji ber ku dê valahiyekê zanistî tije bikin, hinek ji bo ku rê li hinek nîqaşên biçûk vedikin hinek ji wan nivîsan ji ber ku hin mijarên ku di derheqê wan da axaftin çêbûne lê nehatine vekolîn ango hûr û kûr pê da neçûne vekolane û hinek nivîs û hevpeyvînên ku dê bibine rojev û dê jê nîşe bêne girtin me hêjayê weşandinê dît. Herwiha me gotara bi navê “Ber Bi Jûra Tarî Va” ya  J.M. Coetzee`yî ku di derheq şahidiya edebiyatê da tespîtên wî yên bandorker hene  û hevpeyvîna Ngűgì wa Thiong`o yê ku bi teoriya postkolonyal tê nasîn cara ewilîn wergerand û li vê hejmarê zêde kir.

Axiriya axirî ez spasiyê li hemû xebatkarên kovarê dikim ku wana di qonaxa amadekirina kovarê de bo peydakirina gotaran, nirxandina wan û serastkirina wan, ez bi tenê nehîştim û wana min layîqê edîtoriya kovarê dîtin. Bo min cihê şanaziyê ye. Em hêvî dikin bi dilê we be, xwendinên xweş her para we bin.

Werger: Serhed Serhedî